TeleviZİya nəZƏRİYYƏSİNİN Əsaslari
Yüklə 7,01 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3.5 İnteqrativ funksiya Televiziya kütləvi informasiya vasitəsi kimi əhatə etdiyi cə miy yətin normal yaşam tərzinə təsir edərək, onun təmin olunması na qadirdir. “…Televiziya təbiətinə görə öz təsirinin əhatə etdiyi cəmiyyətin normal fəaliyyətini tənzimləmək iqtidarındadır” fik ri (237, səh. 118) televiziyanın əhatə dairəsinin genişliyi və təsir imkanlarının böyüklüyünü əks etdirməklə, onun cəmiyyətin fəaliyyətində mühüm yerini bir daha təsdiq etmiş olur. Haq lı olaraq bununla bağlı Aydın Dadaşov “Televiziyanın görmək və göstərmək imkanı sayəsində gerçəklik dolayı yolla drama turji strukturun əsasında dayanaraq, müasir insan yaddaşı nı informasiyalarla zənginləşdirir. Hər kəs öz mədəniyyətini və dünyagörüşünü təhsil aldığı illərdəki köklü biliklərin inki şafı yolu ilə deyil, ümumi mədəniyyət prosesindəki ayrıayrı mədəniyyət elementlərinin tədrici təsiri hesabına artırır” (20, səh.114) söyləyərək televiziyanın çağdaş insan dünyagörüşünün prinsiplərinin müəyyənləşməsində rolunu göstərmiş olur. Tele vizor qarşısında fərqli insanların əyləşərək ona tamaşa etmələri, milli, dini, təhsil, sosial, cinsi fərqlərinə baxmayaraq maraqları nın birləşməsi televiziyanın birləşdirici gücünü əks etdirən amil dir. Televiziyanın cəmiyyətdə tutduğu mövqe və onun qarşısında qoyulan başlıca ictimai vəzifələr onun birləşdirici rol oynamasını əsas tələb kimi qarşıya qoyur. İctimai şüura təsir gücünə görə tele viziyanın imkanları ölçüyəgəlməzdir. Biz bu barədə yuxarıda qeyd edərək belə nəticəyə gəlmişdik ki, televiziya kütləvi idarəçilik im kanlarına malikdir. Kütləviliyi əldə etmək üçün sə o, tamaşaçıları
213 onun dünyagörüşü, sosial qrupu və digər fərqli cəhətlərindən asılı olmayaraq ekran qarşısında birləşdirmək gücünə malik olmalıdır. Əks halda televiziyanın kütləvi marağa səbəb olaraq telebiznesdə duruş gətirməsi, sadəcə, mümkün deyil. Televiziyanın fəaliyyətində ayrıseçkilikdən tamlıqla qaçaraq birləşdirici funksiyanı daşıması təkcə kommersiya və ya te le sənaye baxımından deyil, həm də bizim üçün daha önəmli olan sosialictimai, siyasi və mədəni baxımdan olduqca vacib, taleyük lü məsələdir. İrqi, siyasi, mənəvi, dini fikir ayrılıqlarının mövcud olduğu cəmiyyətdə qüvvələrin balansını saxlamaqla onların toq quşmasına yol verməmək, müəyyən fərqlərinə görə tamaşaçıları ayıraraq sosialsiyasi narazılığa səbəb olmamaq televiziyanın da şıdığı başlıca məsuliyyətdir. Televiziya özünün kütləviliyinə görə cəmiyyətdə qrupların, siyasi partiyaların və ya digər qarşıduran şəxslərin arasında toqquşmanı qızışdıra, insanlar arasında sosial, mədəni ayrıseçkiliyi dərinləşdirə bilər ki, bu da nəticədə ciddi si yasi fəsadlar törədə bilər. SSRİ dövlətinin müttəfiq respublikalarına qarşı o zamankı Mər kəzi Televiziyanın tutduğu mövqe yuxarıda deyilən məsələyə aid ən bariz nümunə kimi göstərilə bilər. 1988–1991ci illərdə Azərbaycanda, həmçinin Ukrayna, Gürcüstan və Baltikyanı res publikalarda milli azadlıq hərəkatına qarşı birtərəfli, qərəzli möv qe, xalqlara qarşı yönəlmiş ittihamlar bu ölkələrdə dərin nifrət və qəzəblə qarşılanırdı. Ermənistanın Azərbaycana ərazi iddiaları, minlərlə azərbaycanlının zorla öz torpaqlarından didərgin salın ması faktının Mərkəzi televiziyada təhrif olunması, Ermənistana açıq dəstək birləşdirici mövqedən daha çox, ziddiyyətin artması na, münaqişənin dərinləşməsinə, o zamankı Moskva hakimiyyəti nə qarşı çıxışların güclənməsinə səbəb oldu. Bu ziyanlı ten densiya nəticədə SSRİnin dağılmasını sürətləndirən, müstəqillik mübarizəsinə stimul verən əsas səbəblərdən oldu. Mərkəzin xalqla ra qarşı həqarətli münasibəti ziddiyyəti dərinləşdirməklə bərabər, onlar arasında illər ərzində biçimlənmiş mədəni, siyasi əlaqələrin pozulmasına gətirib çıxardı ki, hazırda artıq müstəqillik yolu ilə gedən respublikalar pozulmuş əlaqələrin bərpası üçün xeyli səy göstərirlər. Tanınmış telejurnalist və tənqidçi Q. Kuznetsovun 1990cı illərin əvvəlində televiziyaların mövqeyinə və “Vremya”, “Vesti”, “600 saniyə” kimi informasiya proqramlarının düzgün olmayan təhlillərinin zərərli cəhətlərinə toxunaraq söylədiyi “… xalqların yaxınlaşdırılması əvəzinə, bacarıqsız və yersiz təbliğat çıxışları ilə uzaqlaşma dərinləşdirilirdi. Yeni müstəqil dövlətlərin 214 xalq tərəfindən seçilmiş yeni rəhbərləri ilə dialoqlar vaxtı Mərkəzi televiziyanın jurnalistlərinin hörmətsiz, qeyrietik davranma ları təkcə rəhbərlərin deyil, həm də onların seçicilərinin xətrinə dəyirdi” (237, səh. 149) fikir bu siyasətin təhlükəli məqamlarını açıqlayır. Həmçinin Mərkəzi televiziya, RTRin ilk illərdə pravoslav kilsəsini birmənalı şəkildə təbliğ etməsinin çoxmilyonlu digər inanclara etiqad edən Rusiya və bütün İttifaq vətəndaşlarının qəzəbinə səbəb olması faktını önə çəkən Q. Kuznetsov dini eti qad ayrıseçkiliyinin də cəmiyyət və dövlət üçün ciddi təhlükə yaradan amil olduğunu qeyd edir. Bununla da “televiziya siyasi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, cəmiyyətdə ziddiyyəti dərinləşdirəcək məqamlara imkan verməməklə, balanslaşdırılmış yaradıcı siyasəti həyata keçirməyi özünə fəaliyyət istiqaməti seçməlidir” qənaəti mühüm məsələ kimi önə çıxır. Ekran qarşısında hansısa verilişə və ya proqrama tamaşaçıların baxması müxtəlif maraqların, düşüncə tərzlərinin birləşməsini göstərirsə, o zaman televiziya bu maraqların toqquşmaması üçün kifayət qədər balanslaşmış mövqe tutmalıdır. Televiziya bütün fərqli düşünən tamaşaçıları öz ətrafına toplamaqla, əslində ziddiyyətin aradan qaldırılmasına nail olmağı düşünməlidir. İnkişaf etmiş dövlətlərdə televiziyanın məhz bu rolu oynaması ilə vətəndaşların siyasi fəallığı və aqressiyasının azalması faktı bu cəhətin lazımlı olması ətrafında düşünməyə imkan verir. Cəmiyyətdə iqtisadi və siyasi problemlər üzündən yaranan aqressiyanı özünün əyləncə funksiyası ilə azaltmağa çalışan televiziya, həmçinin balanslaşdı rılmış mövqeyi ilə ziddiyyətin dərinləşməməsi, münasibətlərin televiziya kanallarına çıxmaması üçün ciddi çalışmalı, özünün veriliş, proqramlarına insanların düşüncə, təfəkkür və inanclarına alçaldıcı təsir effekti yarada biləcək mövzuların, ifadələrin çıxma masına çalışmalıdır. Televiziya öz fəaliyyətini ayrıseçkilikdən sığortalamalı, ümum milli, ümumregional dəyərlərin müəyyənləşməsində özünün müs təsna fəaliyyətini göstərməlidir. Cəmiyyətin aparıcı qüv və lə rinin maraqlarının birləşmə nöqtəsini tapmaqla onu qlobal, ümummilli əhəmiyyət daşıyan problemlərin həllinə yönəltmək, yəni təşkilati funksiyanın icrasına nail olmaqla televiziya özünün real təsir im kanlarını artıra və onu cəmiyyətin rifahı naminə istifadə edə bilər. “Bu, çoxdan məlum olan bir həqiqətdir ki, kütləvi informasiya vasitələri ictimai kommunikasiyanı nəinki yaradan, həm də onu yönəldən bir qüvvə kimi ictimaiyyəti öz ətrafında qruplaşdıra bi 215 lir” (197, səh. 25) fikri televiziyanın təkcə cəmiyyətdəki vacib yeri ni göstərmir, həm də onun kütləviliyi, çevikliyi və hər yerdə əldə olunmasına görə öz ətrafına maraqların birləşdirilməsində mənəvi haqqı olduğunu göstərir. Televiziya hər fərdin marağını tam əhatə edə bilməz, lakin onun maraqlarına hörmətlə yanaşaraq onu az da olsa, bu və ya digər tərzdə əks etdirsə, deməli, tamaşaçını konkret halda kanala, ümumi götürüldükdə televiziyaya bağlayacaq. Te leviziya ictimai əhəmiyyət daşımaqla bərabər, hər bir fərd üçün də hesablanan mürəkkəb bir sistemdir. Onun informasiya vermək, öyrətmək və əyləndirmək imkanı fərd üçün lazımlı, həyatının tərkib hissəsi olan məsələdir. Bununla bərabər, hər fərdin ictimai sistemə, siyasətə, dinə və mədəniyyətə özünün spesifik baxış lar toplusu var ki, bunun hansısa tərzdə alçaldılması ikrah hissi yaradaraq televiziyadan uzqlaşdıra, əksinə hörmətlə yanaşılma sı isə televiziyaya bağlaya bilər. Yuxarıda biz təşkilati funksiya nı çözərkən onun gücünün televiziyanın öz ətrafında insanları toplamasında olduğunu göstərdik. Tamaşaçıların maraqlarının birləşməsində televiziyanın özünün yaratdığı zövqlər, maraqlar sistemi və həyat tərzi düşüncəsi inteqrativ rolu artıq oynayır. Bu raya, ünvanlanmış auditoriya hadisəsi istisna olmaqla, əsas maraq ların ortaq məxrəcinin tapılmasında sosioloq, kulturoloq, politoloq və psixoloqun köməyi ilə yaradılmış vahid fəaliyyət konsepsiyası daxil olduqda birləşdirmə cəhdi bütünlüklə özünün həllini tap mış olar. Rusiyanın tanınmış kinoşünası S. Freylix inteqrasiya probleminə toxunaraq yazır: “İnsanın televiziya ilə münasibəti insanın cəmiyyətlə münasibəti demək dir. Cəmiyyət insanı inteq rasiya etdirmək istəyir, insan özünün “mən”ini saxlamağa çalışır, həm də digər insanlarla ünsiyyətə eh ti yac duyur. Sanki, televiziya bu ziddiyyəti həll edirdi: elliklə qav ranılma, eyni zamanda, insan bu sehrli qutu ilə təkbətək qalır. Lakin insana elə gəlir ki, seçimi o edir, əslində, o özü seçilib, o teleşəbəkəyə qoşulub. Televiziya – ic timai rəyin formalaşdırılmasında alətdir. Te leviziya maarifləndirə də bilər, cahilləşdirə də” (427, səh. 59). Deməli, televiziyanın əhəmiyyətli gücü fərdi inteqrasiya etdirməyə yönəlib. Bunu inki şaf etmiş demokratik ölkələrin çoxillik televiziya təcrübəsi və to talitar rejimdə partiyanın ideoloji ruporu olan teleyayım işi əyani göstərmiş olur. Teleşəbəkə hər bir fərdi özünün “toruna” salmağa çalışır. Bu təkcə tamaşaçı auditoriyası toplamaqla kommersiya ma raqlarını həyata keçirmək deyil, həmçinin onun istənilən – amma dövlətçilik, humanizm ideyalarına zidd olmaması barəsində götür düyü öhdəlik çərçivəsində – ideya ilə yükləməkdir. Bunun üçün 216 televiziyanın, xüsusiləşmiş halda kanalın birləşdirmə gücü istər özünün sosial, mənəvi aspektləri, istərsə də sənətkarlıq tərəfləri ilə seçilməli, cəlbedici olmalıdır. Televiziyanın bütün digər informasiya daşıyıcılarından fərqli olaraq, birləşdirmə imkanları daha genişdir. “Biz digər inancı qə bul etmişik, müqəddəs xaçlar əvəzinə evlərimizin üzərinə antena lar dikəltmişik” (450, səh. 14) – 30 il əvvəl deyilən bu fikir televi ziyanın kütləviliyini, əhəmiyyətliliyini və insanın evin küncündə, iş yerində quraşdıraraq böyük maraqla bəzən saatlarla qarşısında oturduğu sehrli qutunun vacibliyini göstərməklə bərabər, müasir insanın ona olan pərəstişli münasibətini əks etdirir. Əgər müasir insan televiziyaya bu qədər pərəstişlə yanaşırsa, onun diktəsi ilə yaşayırsa, deməli, o artıq ekran qarşısında birləşib. O zaman hər bir kanal bu vəhdəti öz ətrafında yaratmaq uğrunda mübarizəyə girişir ki, bununla da qrup maraqlarından uzaq ümumi maraq ları önə gətirən verilişlərin ekrana çıxmasına rəvac verilmiş olur. Televiziyanın kommersiya konsepsiyasında bu amil olduqca əhəmiyyətlidir: heç bir siyasi cəbhənin, dini, milli, irqi ayrıseçkili yin tərəfində durmayaraq, “ümumi ev” anlayışını ortaya atmaqla tamaşaçı toplamaq... Telekanalın yayım dairəsi geniş olduqca, onun verilişlərinin tam lıqla tamaşaçı kütləsinin maraqlarına cavab verən, onlar ara sında heç bir qrupu təcrid etməyən prinsiplər üzərində qurulması tələb olunur. Kanal yayım formasından – ümummilli, kabel, peyk – asılı olmayaraq, özünün əhatə etdiyi tamaşaçı kütləsinin ma raqlarını, onların xarakterik cəhətlərini nəzərə alıb, humanist və bəşəri dəyərlərə söykənən, birləşdirici siyasət üzərində qurulmuş verilişlərlə tamaşaçı marağına səbəb ola bilər. Müəyyən bölgə və ya kabel televiziyasının üzərinə bu mənada düşən məsuliyyət və vəzifə ümummilli kanalın üzərinə düşən vəzifədən az olsa da, eyni dərəcədə əhəmiyyətli və başlıcadır. Çünki ən xırda bölgədə belə dini, milli, irqi, sosial, siyasi, mənəvi, mədəni ayrıseçkilik ciddi so sialsiyasi fəsadlar verə, insanlar arasında ziddiyyəti genişləndirə bilər. Bu baxımdan ümummilli və peyk kanallarının üzərinə daha böyük məsuliyyət düşür. Hər bir proqramın bölücü olmamasının izlənməsi ilə bərabər, birləşdirici funksiyanın daşıyıcısı olan proq ramlara da yer verilməsi vacibdir. Televiziya yaranış dövründə geniş tamaşaçı auditoriyasının ha mısını tam əhatə edəcəyinə iddialı oldu. Lakin tədricən sosiolo ji sorğular və reytinqlər belə bir nəticəni açıqladı ki, insanlar cinslərinə, yaşlarına, mədəni, intellektual səviyyələrinə görə qey 217 rirəsmi birləşərək, öz istəklərinə uyğun verilişləri izləməklə di gərlərindən imtina edirlər. Məhz bu məqsədlə peyk, ümummilli və kabel televiziyalarının ixtisaslaşmış kanalları – idman, musiqi, kino, serial, uşaq, tədris, moda və s. açıldı, konkret tamaşaçı au ditoriyasına ünvanlandı. Bu tendensiya ilə bərabər yaş və sosial qrupların maraqlarına cavab verəcək, onları maraqlandıraraq öz ətrafında birləşdirəcək verilişlərin yaradılması zərurəti meydana gəldi. Burada məqsəd həm müxtəlif insanları ekran qarşısına top layaraq ümumiləşmiş reytinq yeri tutmaqla bütün reklamvericiləri cəlb etmək, həm də bütün sosial qrupları, fərqləri müəyyən nöq tədə birləşdirməklə kanala daha sıx bağlamaq oldu. Bu baxımdan mozaik dramaturji materiala malik və qarışıq mövzulu proqram lar kanallarda daha çox görünməyə başladı. Televiziyanın inteqrativ funksiyasının yayımın bütün bölmə lərində, onun istər əyləncəli, istərsə də informasiya və maarifçi proqramlarda özünə yer alması mühüm şərt kimi meydana çıxır, bu da funksiyanın icrasını iki hissəyə bölmək imkanı verir: birinci, kanalda yayımlanan xarakterindən, janrından və formasından asılı olmayaraq bütün veriliş, proqram, şoularda bölücülük meyillərinə imkan verməmək; ikinci, ümummilli, yaş və cins fərqindən, maraq çeşidindən asılı olmayaraq, hamını əhatə edə biləcək birləşdirici proqramlara yer vermək. Biz Azərbaycan teleməkanında inteqra tiv funksiyanın icrası mənzərəsini, məhz bu iki istiqamətdə araş dırmaya cəhd edəcəyik. Təşkilati funksiya öz xarakterinə görə digər funksiyalarla bağ lıdır və bilavasitə onların icrasında yer alır. “O, qismən informa siya, mədənimaarif, təşkilati, tədris və s. funksiyalarla üstüstə düşməklə, sanki, digər funksiyaların üzərinə geyindirilir. Televi ziyanın inteqrativ funksiyasını şüurlu şəkildə yerinə yetirən jur nalist üçün əsas keyfiyyət kimi materiala yanaşmada cəmiyyətin tələbləri ilə televizor qarşısında olan bir insanın qayğılarını birləşdirmək bacarığını göstərmək olar” (237, səh. 209). Məhz bu bacarıq jurnalistin, televiziya işçisinin vətəndaşlıq mövqeyindən, onun peşəkarlığından xəbər verməklə tamaşaçılar arasında böyük sevgi və rəğbət hissi ilə qarşılanmasına, populyarlıq qazanmasına, həmçinin kanalın bu mühüm ictimai vəzifəni icrasında keyfiyyətli proqramın meydana gəlməsinə imkan verir. İnteqrativ funksi yanın digər ictimai vəzifələrlə yaxınlığı və onların işində birbaşa iştirakı olduqca vacib, əhəmiyyətli olduğu kimi ayrıca, birbaşa birləşdirici məqsədlə çıxış edən proqramlarla təcəssüm olunması da əhəmiyyətlidir. 218 Azərbaycan teleməkanında inteqrativ funksiya dövlət televizi yasının tək yayımlandığı dövrlərdə mərkəzləşmiş ideoloji təbliğat müstəvisində ardıcıl şəkildə yerinə yetirilirdi. Ümumi dövlət və Vətən anlayışı bütünlüklə televiziyanın yaradıcı siyasətinin əsasını təşkil etməklə, birləşdirmək ideyasına söykənən proqram lar, əslində, dövrün ideoloji tələblərinə cavab vermək məqsədi güdürdü. Proqramlar təkcə paytaxt həyatı ilə qapanmır, ölkənin müxtəlif yerlərində əmək qabaqcıllarını, plan doldurulmasını ətraflı şəkildə təbliğ edirdilər. Televiziyanın təbliğatın ruporuna çevrilərək bütünlüklə bölgələri və paytaxtı, kəndlini və fəhləni, şəhər və kənd ziyalısını bir ideya ətrafında birləşdirərək, proqramların hamının zövqünə uyğun olduğunu iddia etməsi, istənilən nəticəni vermədi və verə də bilməzdi. İnsanlar mənsub olduqları sosial qruplardan, yaş və hətta cinsi fərqlərindən irəli gələn maraq dairələrinə malikdilər ki, bunu da tamlıqla əhatə etmək qeyrimümkündür. Yalnız moza ik dramaturji modelə malik və informasiya, əyləncə, maariflənməni özündə cəmləşdirib beyin qavramasına yüngül informasiya ötürən proqramlar bu maraqları birləşdirə bilərdi. Bu baxımdan səhər proqramları dünya təcrübəsində inteqrativ veriliş kimi geniş tətbiq olunurdu. Belə proqramlar müxtəlif zövq və istəklər kontekstində ümumi tamaşaçı marağını gündəlik təzə xəbərlər, musiqi nömrələri, müxtəlif maraq doğuracaq informasi yalar, məsləhətlər almaqla birləşdirərək, səhər işə gedən tamaşaçı nın ona lazım olan məlumatlarla – həmin saata olan xəbərlər, hava məlumatı, idman xəbərləri, valyuta, qiyməti kağızlar barədə ən son nəticələr və s., ovqatını kökləyəcək musiqi, yumorla, həm çinin tibbi, hüquqi və digər sahələrdə olan məsələlərlə bağlı ən lazımlı bilgilərlə – silahlanması baxımından əhəmiyyətli, vacibdir. Bunu aparılan sosial tədqiqatlar, psixoloqların rəyi də sübut edir ki, məhz müasir televiziya ilə köklənən insanın səhər aldığı lazımi “enerji” – xəbər, əyləncə, bilgi onu bütün günə müsbət yöndə hazırlayır. Belə proqramların, məhz səhər vaxtı yayımlanması, adətən, saat 8.00 dan 10.00a qədər insanların evdə olduqları və işə, dərsə hazırlıq periodunda televizoru izləmələri ilə bağlıdır. Bu da bir reallıqdır ki, səhər işə və dərsə tələsən insan bütün diqqətini ekrana yönəldib ona bağlana və onları başdanayağa izləyə bilməz. “Proqramlar elə tərtib edilməlidir ki, evdən çıxmağa hazırlaşan tamaşaçıları “tutub saxlamasın.” Proqramın süjetləri çox yığcam olmalıdır” (51, səh. 203). Ona görə də ən qısa xəbər və informasiyaların verilməsi, heç bir təhlil və analiz olmadan yalnız məlumatlandırma, bu xəbər bloklarının bir neçə dəfə təkrarı (həmin saatda heç də hamı eyni 219 vaxtda durub televizora baxmır, ona görə də proqram təkrar bura xılışlara yer verir), gündəlik qəzetlərin baş xəbərlərinin təqdimatı, bilgilərin belə qısa və kütləvi istehlaka yaxın vəziyyətdə verilməsi səhər proqramlarının spesifik cəhətləridir. Proqram ərzində ol duqca müxtəlif sahələri əhatə edən xəbərlərin ardıcıl verilməsi, cizgi filminə, musiqi nömrəsinə, səhər aerobikasına yer ayrılması məhz müxtəlif təbəqədən, yaş həddindən və cinsdən olan insanları ekran başına toplamaq, birləşdirmək, onları inteqrasiya etdirmək məqsədi güdür. Bu baxımdan səhər proqramlarının effekti və təsir gücü danılmazdır. Belə verilişlərdə musiqi nömrələrinin özünəməxsus yeri və əhəmiyyəti var. “Səhər verilişlərinin ilk ya radıcılarının özləri tez başa düşmüşdülər ki, gözəl musiqi bu işdə həlledici rol oynaya bilər. Axı tamaşaçılar səhərsəhər ekrana bax maqdan daha çox, ona qulaq asırlar” (51, səh. 203). Musiqi tama şaçıda xoş əhval yaratmaqla bərabər, ona müsbət enerji axını bəxş etməklə yeni günə daha gümrah hazırlayır. Bunu hiss edən tama şaçı hər zaman səhər verilişinin axtarışına çıxacaq. Səhər yayımının təcrübəsi NBC Amerika kanalında ilk dəfə XX əsrin 50ci illərində tətbiq olunmağa başlayanda sosioloqlar və teletənqidçilər buna “uğursuz vaxt seçimi” şübhəsi ilə yanaşma ğa başladılar. Tez bir zamanda Amerika ənənəsi Qərbi Avropa ölkələrinə yayılmağa başlasa da, yenə münasibət birmənalı deyil di. Televiziya tənqidçisi Elşad Quliyevin araşdırmasına görə ABŞ da əhalinin yalnız 13%i, Fransada 10%dən bir qədər az, İtaliya da ondan da az tamaşaçı səhər proqramlarına baxır. Tədqiqatçı “Televiziya iki əsrin ayırıcında” kitabında bunu həmin ölkələrdə yuxudan gec oyanma və ya səhər yeməyinə vaxtın ayrılması ilə əlaqələndirsə də, bunun əsas səbəbinin tamaşaçı auditoriyasını toplamaq gücünün zəifliyində axtarmaq gərəkdir. Elə onun özü nün gətirdiyi misalda tamaşaçı auditoriyasını nəzərə alan proq ramın populyarlıq qazandığının şahidi oluruq. BBSnin “Nahar vaxtıdır” verilişi ilə TiVieYeM (AyTiVi) kanalının “İngiltərə, sabahın xeyir!” (tərcümədə yanlışlıq var, əslində belədir: “Saba hın xeyir, Britaniya!”) proqramını müqayisə edən müəllif birinciyə daha çox 35 yaşlı ciddi adamların baxdığını, ikincinin isə tamaşaçı auditoriyasının azsavadlı və daha gənc olduğunu deyir. Ardınca bildirir ki, TVAnın tamaşaçı sayı BBSdən çoxdur. Hesab edirik ki, burada müəllif kateqoriyalara bölməkdə qeyridəqiqliyə yol verib. Əslində BBS Böyük Britaniyada elitar kanal olmağa iddialıdır və yalnız səviyyəli verilişlərə yer verməklə, klassik qaydalara riayət etməklə tamaşaçıların yalnız dörddə birinə ünvanlanır (27). AyTi 220 Vi isə orta təbəqənin maraqlarına cavab verən əyləncəli şou proq ramlarla daha çox şöhrət qazandığından, ona tamaşaçıların 75%i baxır. Bunu Elşad Quliyev özü təsdiq etsə də, kanalın məhz əsas televiziya izləyicisi olan orta təbəqinin marağını nəzərə almasını və uğurunun təməlində bu prinsipin durmasını qeyd etmir. Geniş tamaşaçı auditoriyasını tez bir zamanda ətrafına yığan kanal inteq rativ gücünü əks etdirmiş olur. Onun orta təbəqəyə hesablanması, əslində, düzgün seçim kimi dəyərləndirilməlidir. Məhz bu təbəqə televiziyaya daha yaxın, ondan daha çox istifadə edəndir. Bir çox sosioloqlar və kulturoloqlar XX əsrin əvvəlindən küt ləvi mədəniyyətin yeni ictimai təbəqəni biçimləndirdiyi fikrini söyləyirlər. Orta təbəqə təkcə siyasi, iqtisadi, mədəni əhəmiyyət daşımır, o, cəmiyyətin başlıca hərəkətverici qüvvəsinə çevrilməklə, onun dayaq sistemi rolunu onyamaqdadır. XX əsrin sosialsiyasi in kişaf mənzərəsi bu fikri təsdiq etməklə yeni insan qrupunun – orta təbəqənin kifayət qədər əhəmiyyətli, vacib olduğunu göstərmiş olur. Heç bir normal cəmiyyəti, dövləti onun əsas bazası olan orta təbəqəsiz təsəvvür belə etmək mümkün deyil. Fransız filosofu və sosioloqu E. More “Zamanın ruhu” kitabında orta təbəqənin mədəniyyət sistemində, onun yeni biçimdə üzə çıxmasında rolunu əks etdirərək, bunun başlıca amil olduğunu söyləyir. Yəni televizi yanın və əslində, bütün kütləvi mədəniyyətin əsasında duran sosial sifariş anlayışı, məhz bu təbəqənin istəyi əsasında formalaşır. “Orta təbəqə” anlayışı Qərb fəlsəfəsində və sosiologiyasında mühüm yer tutmaqla onun əhəmiyyətinin, yerinin müəyyənləşməsində ardıcıl araşdırmalar mövzusu olur. “Tamaşaçı rəğbəti”, “geniş ta maşaçı kütləsinin marağı” anlayışları məhz bu təbəqənin sevdiyi, “bütləşdirdiyi” ulduzlara münasibətində formalaşdı. Telekanalla rın reytinq cədvəllərində daha çox tamaşaçı toplaması televiziyaya çox yaxın olan, özünün zövq və istəklərini onun əsasında formalaş dıran orta təbəqənin iştirakının faizi əsasında müəyyənləşir. Maddi gəlirləri, dünyagörüşləri və savadları baxımından birbirinə yaxın olan bu insanlar hansı peşə sahibi olmalarından asılı olmayaraq, demək olar ki, eyni zövqə malik olur, dəb anlayışı ilə ayaqlaşır və bütün xəbərləri, bilgiləri televiziya vasitəsilə alırlar. “Orta təbəqə” anlayışı cəmiyyətdə çoxluğu, xüsusən də inkişaf etmiş ölkələrdə əhalinin 90%ni əks etdirir. Məhz bu faiz göstəricisini öz ətrafında toplamaq kanallar üçün başlıca məqsədi, fəaliyyət prinsipini for malaşdırır. Kanallar arasında bazara yiyələnmək və daha çox ta maşaç – istehlakçı yığmaq naminə rəqabət yaranır ki, bu da kanal ların inkişafını, texnikiyaradıcı yüksəlişini, yenilikçilik meyillərini 221 stimullaşdırır. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra bazar iqtisadiyyatı kursu seçərək, dünya iqtisadi quruluşuna inteqrasi yaya can atdı. Məhz iqtisadi yüksəliş, bazar münasibətləri hazırda istənilən cəmiyyət üçün vacib olan “orta təbəqənin” formalaşması prosesini canlandırır. Eyni dərəcədə təminatı olan insanların ma raqları, zövqləri də yaxınlaşır. Onlar tele, radio, qəzet reklamında təbliğ olunan büdcələrinə uyğun malların istehlakçısı, televizorda əyləncəli proqramların, serialların seyrçisi, kütləvi mədəniyyətin diktə etdiyi yaşam tərzinin, zövqün daşıyıcılarıdır. Deməli, onla rın zövq və istəklərini özündə ehtiva edən proqramlar inteqrasi ya prosesinə xidmət edə bilər. Səhər proqramları özünün vaxtı və mövzu çeşidi ilə məhz bu tamaşaçı auditoriyasına ünvanlanaraq, onların birliyinə nail ola bilər. Səhər proqramı AzTVdə ilk dəfə 1973cü ildə Leyla Bədirbəyli və Lütfi Məmmədbəyovun aparıcılığı ilə “Səhər görüşləri” proqra mında özünü əks etdirdi. Geniş tamaşaçı marağına səbəb olan və bir neçə aparıcının dəyişməsi ilə 10 il ömür sürərək özünün yeni forması ilə diqqəti çəkən proqramın yaradıcı səviyyəsi olduqca aşağı idi. Elşad Quliyevin “Səhər görüşləri” barədə yazdığından bəlli olur ki, hələ 0 dövrdə də proram ciddi tənqidə məruz qalıb, lakin tamaşaçı marağı onu bağlamağa imkan verməyib: “… “Səhər görüşləri”nin mötəbər bir çap orqanında “səhər sayıqlaması” ad landırılması proqramın aşağı yaradıcı səviyyəsinə uyğun idi” (51, səh. 253). Dünya televiziya kanallarında tətbiq olunan səhər proqram ları modeli Azərbaycan televiziyasında da görünməyə başladı. Həftənin istirahət günləri səhər efirində tamaşaçı əyləncə, infor masiya və maarifləndirmə ilə zəngin, maraqlı bir proqramı – “Dal ğa”nı gördü. Özünün cəsarətli fikirləri, mövcud standartlar dan fərqli, canlı, dinamik aparıcıları ilə müxtəlif sahələrə nüfuz edərək problemləri qabardan, illərlə haqqında danışılmayanlardan cə sarətlə danışan proqram tamaşaçıda böyük maraq oyada bildi. Veriliş tez bir zamanda populyarlıq qazanmaqla, öz ətrafında ol duqca müxtəlif düşüncəli, zövqlü insanları toplaya bildi. İstirahət günləri ekranda olan “Dalğa” bu tələblərə cavab verməsə də, demokratikləşmə axınında 1980ci illərin sonunda özünün yeni forma və təqdimatı ilə tamaşaçı marağına səbəb ola bildi. Bu ba xımdan “Dalğa” özünün publisist gücünə və cəsarətli mövqeyinə görə köklü şəkildə fərqlənirdi. Müstəqillik dönəmində gündəlik səhər proqramının ekranda görünməsinə böyük zərurət meydana çıxdı. 1992ci ildə “Sabahı 222 nız xeyir” səhər proqramı dövlət televiziyasında yayımlanmağa başladı. Özünün yenilikçi forma axtarışları ilə seçilməyən proqram tamaşaçılar arasında böyük rəğbət qazana bilmədi və ölkədəki si yasi durum nəticəsində cəmi bir il fəaliyyət göstərdikdən sonra işini dayandırdı. Ölkə teleməkanında özünün peşəkar səhər veri lişi qaydalarına uyğun gələn, bu prinsiplər üzərində qurulan ilk uğurlu layihə telejurnalist Qulu Məhərrəmlinin rəhbərliyi ilə 1995 ci ilin 14 avqustunda efirə çıxan “Səhər” musiqiinformasiya proq ramı oldu. “Mübahisəsizdir ki, bizim telekanallar şəbəkəsində səhər proqramlarının ən ciddi şərhində, AzTVnin gündəlik yayı mı axarında kəskin formada bu proqramın baxımlılığına və yayım keyfiyyətinə görə seçildiyini qeyd etmək olar” (51, səh. 253). Elşad Quliyevin bu barədə dedikləri böyük həqiqətdir. Həftənin bazar günündən başqa hər gün saat 7.00dan 10.00a qədər yayımlanan “Səhər” proqramı teleməkanda göründüyü dövrdən başlayaraq özünün peşəkar yaradıcı fəaliyyəti, yenilikçiliyi ilə nəinki AzTV nin bütün verilişlərindən seçilirdi, həmçinin ondan sonra ekrana vəsiqə qazanan kommersiya kanallarının səhər proqramlarından özünün gücü, yaradıcı səviyyəsi ilə üstün yer tutur. Özünün mozaik dramaturji strukturu ilə seçilən “Səhər” musi qiinformasiya proqramında əhatə dairəsinə görə müxtəlif sahələri əks etdirən süjetlərin, xəbərlərin, rubrikaların maraqlı ekran həlli tamaşaçının diqqətini cəlb etməkdədir. Proqramın içərisində “24 saat” informasiya bülleteni, “Servis”, “Hüquq məsləhəti”, “Həkim məsləhəti”, “Aerobika”, “Səhər zəngi”, “Replika”, “Şənbə qonağı” rubrikaları, həmçinin gündəlik buraxılışlarda müxtəlif sahələrin mütəxəssisləri kimi dəvət olunan qonaqların problemlərdən, mə dəni, siyasi, iqtisadi, idman nailiyyətlərindən söhbət açması səhər tamaşaçısı üçün zəngin informasiya qaynağı, istiqamətverici və yönəldici rolu oynayır. Musiqi nömrələrinə, kliplərə geniş yer verən proqram səhər tamaşaçısının əhvalının köklənməsində, onda müsbət emosiyaların yaranmasında fəal iştirak edir. Müxtəlif yaş nümayəndələri, işə və dərsə gedən şəxslər, evdar qadınlar bu proqram vasitəsilə istər ən son xəbərləri almaq, maraqlı informasi yalarla silahlanmaq, istərsə də səhəri xoş əhvalla kökləmək imkanı qazanır. Verilişin konsepsiyasında özünə yer alan bu ideya uğur lu ekran həlli vasitəsilə effektiv təsir edə bilir. Müasir televiziya yaradıcılığı prinsiplərinə söykənən proqram özünün yenilikçiliyi, bu günlə səsləşən tərzi, tempi ilə tamaşaçını ekran qarşısına topla maq gücünə malik olur. Aparıcıların rəvan, aydın nitqi, qaldırılan
223 məsələlərin dərinliyi, əhatəliliyi proqramın yaradıcı səviyyəsini yüksəldən əsas amil kimi göstərilməlidir. “Səhər” proqramının rəngarəngliyi, mövzu əlvanlığı və əhatə et diyi məsələlərin miqyaslılığı tamaşaçıya hansı sahədən olursaol sun ən qısa, yeni xəbəri almaq imkanı qazandırır. Bunu “Səhər”in mühüm uğuru kimi dəyərləndirərək, onun “24 saat” xəbər bül leteninin AzTVnin digər xəbər proqramlarından daha əhatəli, dinamik, maraqlı qurulmasını xüsusi qeyd etməliyik. Bu barədə “İnformasiya funksiyası bölməsində” danışdığımızdan yalnız “24 saatın” dinamik təqdimatı televiziyanın inteqrativ funksiyasının icrasını həyata keçirtməkdə özünün fəal iştirakını göstərmiş olur – fikrini əlavə etmək istərdik. “Səhər”in mövzu əlvanlığı inteqra tiv funksiyanın icrasına tamlıqla imkan verə bilir. Burada müxtəlif insanların bir araya gəlməsinə imkan verən cəhətlər təqdirəlayiq hadisə kimi dəyərləndirilməlidir. “Səhər” proqramının mövzu əlvanlığına toxunan tanınmış teletənqidçi Elşad Quliyev “…o, iş günü başlamazdan əvvəl efirə çıxır və bunu nəzərə alaraq bütünlüklə cəmiyyətin siyasi, iqtisadi və sosial sahələrini əhatə edən informasiya bloku məhz buna uyğun qurulub”, – deyir (51, səh. 253). Bu cəhət “Səhər”i digər kanalların analoji proqramların dan fərqləndirir və onun daha çox tamaşaçı marağını özünə cəlb etməsinə səbəb olur. Aparıcılar Esmira Çərkəzqızı, Məxfurə Musayevanın canlı, di namik, özünəməxsus tərzdə davranışları proqramın təsir gücü nü çoxaldırdı. Məhz onların davranışında duyulan bu cəhətlər, ölçülübiçili nitq tamaşaçıda inam hissini, onun etibarını artırır. Elşad Quliyev bu aparıcıların digər proqramlarda görünməsini yolverilməz sayır. Həqiqətən də aparıcı müəyyən verilişin sima sına, onun əsas fiquruna çevrilməklə tamaşaçı üçün auranın ya ranmasında böyük rol oynayır. Bir aparıcının bir neçə proqramda görünməsi auranın yaranmasına, özünəməxsusluğun formalaşma sına imkan vermədiyindən, tamaşaçıda aparıcıya inamlı, məhrəm münasibətin qurulmasına imkan vermir. Hesab edirik ki, kanal bu məsələyə diqqətlə yanaşaraq, yeni aparıcıların cəlbi hesabına efirdə yaranan təkrarçılığın qarşısını almış olar. “Səhər” proqramının aparıcılarında mövzuyla bağlı əhatəli məlumatın olması, bu ətrafda şəxsi qənaətlərinin üzə çıxması, səhər qonaqlarının söhbətini maraqlı, dinamik edir. Tamaşaçı aparıcının bu sahədə informasiyalı olması qənaətinə gəlir ki, bu da onun ekranda danışılana qulaq asmasına və özünə lazım olan məlumatı almasına kömək edir. AzTVnin səhər efirinin ən böyük 224 uğuru aparıcıların hazırlığı, televiziya ifadə vasitələrindən uğur la istifadə edərək tamaşaçı ilə ünsiyyət yaratmaq qabiliyyəti və peşəkarlığıdır. “Səhər” proqramının rejissor işinə toxunarkən işin canlı efir re jissurasının imkanları və real məhdudiyyətlərini qeyd etməklə bu müstəvidə dəyərləndirilməsinə ehtiyac görürük. Televiziyanın birbaşa yayım imkanı böyük yaradıcı üfüqlər açmaqla bərabər, yazılı materialda montaj vasitəsilə aradan qaldırılan qüsurların efirdə görünməsinin qarşısını ala bilməmək, istənilən qeyriadi situasiyalarla üzləşmək riski rejissor üzərinə yaradıcı və ictimai məsuliyyət qoyur. Studiyada qurulmuş bir neçə kameranın gö rüntü rakurslarının mövqe seçimini müəyyən edən rejissor həm uğurlu görüntülərin efirdə olmasına, həm də sıralanma qaydala rının pozulmamasına nəzarət etməlidir. Plan dəyişkənliyi – yəni ümumidənümumiyə, ortadanortaya və ya iridəniriyə keçidli yaradıcı qüsur olduğundan burada rejissor məntiqi uzlaşmanı, növbələşməni qurma; efirdə baş verən hadisəni duyaraq onun görünməsini təmin etməli, lazımsız, görüntünü çirkləndirən ətrafların, operator tərəfindən olan qüsurların – görüntünün əsməsi, kadrı qurarkən boşluqların proporsiyasının düzgün müəyyənləşməməsi, fokusun qeyridəqiq olması və s. – efirdə olmamasına çalışmaqla yaradıcı şərtləri qorumalı; canlı efir vax tı siyasi, ictimai cəhətdən cəmiyyətə ziyanlı, qanunsuz çıxışların, təhqirlərin, əxlaqsız hərəkətlərin yayımlanmaması üçün vətəndaş, ziyalı mövqeyindən çıxış edərək bu prinsiplərə sadiq qalmalı; gö rüntünün verilişin ümumi temporitminə uyğun dinamikasını, danışılan mövzuya uyğun plastikasını, mizankadr bölgüsünün düzgün, savadlı, yaradıcı, bədii cəhətdən əsaslandırılmış tərzdə həyata keçməsini təmin etməlidir. “Səhər” musiqiinformasiya proqramının canlı yayımında rejissor üzərinə bütün bu deyilən məsuliyyətlərlə bərabər, mozaik strukturlu, müxtəlif bloklardan, rubrikalardan ibarət verilişin ümumi işini təşkil etmək, keçidləri, ardıcıllığı müəyyən etmək və görüntü ifadəliliyini qorumaq işi də düşür. Proqramın çoxillik təcrübəsi və yaradıcı uğurları bunu deməyə əsas verir ki, burada rejissor işi düzgün, yaradıcı və uğur ludur. Müəyyən hallarda görüntüyə lazımsız şeylərin gəlməsi qü sur kimi təzahür etsə belə, bunun özü də canlı efir aurası yarat maqla, görüntüyə müəyyən dinamika və tamaşaçı marağını cəlb edəcək xüsusiyyət verir. Ümumilikdə birbaşa efirin uğurluluğu nu qeyd etməklə, “Səhər” proqramının rejissor həllini qənaətbəxş dəyərləndirə bilərik. 225 Proqramın estetik həllində də nəzərə çarpacaq cəhətlər duyulur. Bütünlüklə məzmunla uzlaşan, onunla üzvi vəhdətdə olan forma xüsusiyyətləri baxımlı, olduqca ifadəlidir. Bəzi hallarda qrafika işində primitivlik özünü göstərsə də, ümumilikdə maraqlı forma seçimi tərifəlayiqdir. “Bir sualbir cavab”, “valyuta məzənnələri“ rubrikalarında təqdimat forması, görüntünün estetik quruluşu yo rucu, dinamikadan uzaq, zövqsüz olduğundan bunu qüsurlu cə hət kimi qeyd etməliyik. Amma arakəsmə rolunu oynayan və rubrikadanrubrikaya keçidi dolduran təqvimin hər fəslə və aya uy ğun tərzdə tərtib olunması xüsusilə gözəl və zövqlüdür. Proq ramın başlığında, keçidlərdə, ad təqdimatında və sonda seçilən qrafik həlldə elementlər, onların rəng quruluşu ovqatı qaldıracaq isti, xoşagəlimli rəng çalarları ilə qurulduğundan göz qavramasına müsbət təsir edir. Bu qrafik həll mürəkkəb deyil, xüsusi dinami kaya da malik deyil, lakin zövqlü və ruhlandırıcıdır. Nə olduqca templi musiqi, nə də görüntünün çevik dəyişimi səhər proqramla rı üçün arzuolunan deyil. Bir çox hallarda əlavə dinamika, sürətli ritm aqressivlik xüsusiyyəti yarada bilir ki, bu da səhər özünü müsbət enerji ilə kökləməli olan tamaşaçı üçün yolverilməzdir. Həmçinin görüntü həllinin və keçidləri həyata keçirən qrafik işin ləngliyi də əhvala mənfi təsir edə bilər. Ona görə də burada dina mika səhər işə gedən adamın əhvalını kökləyəcək tərzdə olmalıdır. “Səhər”in qrafik həlli, eləcə də leytmotiv musiqi parçaları olduqca uğurlu və düzgün tapılıb. Studiya tərtibatı işi səhər proqramları üçün, adətən, ev mühi ti yaratmaq məqsədi daşıdığından burada genişlik, açıqlıq, rəng neytra llığı başlıca əhəmiyyət daşıyır. Tamaşaçının evinə səhər obaşdan qo naq düşən proqram mənzilin davamı kimi görünməli, göz oxşa malı və lazımsız əşyalarla yüklənməməlidir. “Səhər”in studiya tər tiba tında rəng harmoniyasının xoşagəlimli olması, otu racaqların geniş və rahat təəssürat yaratması, arxa fonda şəhər pla nının verilməsi, studiyada estrada səhnəsinin qurulması maraqlı forma kimi dəyərləndirilməlidir. Tərtibat halının sadə və zövqlü həlli görüntüyə yoruculuq gətirməyib, lazımsız qarmaqarışıqlıq yaratmayaraq səhər əhvalına yaxın tərzdə qurulmuşdur. Burada istedadlı rəssam işinin uğurunu qeyd etmək gərəkdir. Bütün bu uğurlu tərtibat elementlərinə baxmayaraq, “Səhər” proq ramında bir sıra rubrikaların görüntü həlli uzun müddət efirdə olan forma, yoruculuq gətirməklə bərabər, tamaşaçı mara ğını azaltmış olur. Xüsusən də bunu “Səhərin təqvimi” rubrikasına aid etmək olar. Burada seçilən formanın dinamikasızlığı, zövqsüz 226 qrafika həlli artıq neçə illərdir ki, dəyişməz qalır. Bu isə rubrikanın baxımlılığına xələl yetirir. Ümumiyyətlə, proqramın formasında, tərtibatında müəyyən dövrdən sonra dəyişiklik edilməsi zəruridir. Əks halda tamaşaçının göz yorğunluğu proqramın reytinqinə təsir edə bilər. AzTVnin “Səhər” musiqiinformasiya proqramının təhlilinə yekun vuraraq, onun bədii cəhətdən kamilliyini, mövzu seçimi ba xımından aktuallığını, əhatəliliyini, hərtərəfli informasiyalarla zənginliyini, mu siqi nömrələrinin rəngarəngliyini, çoxçeşidliliyi ni, tamaşaçıda maraq və baxmaq həvəsi yaratdığını qeyd etmək olar. Bununla dövlət kanalının efirində səhər proqramı öz ətrafına tamaşaçı yığmaqla, televiziyanın ictimai vəzifəsini – inteqrasi yanı həyata keçirmə işində böyük addım atmış olur və bu işin öhdəsindən uğurla gəlir. İnteqrativ funksiyanın bütün insanları əhatə etmək və onların arasında ayrıseçkilik yaratmağa imkan verməmək xüsusiyyəti “Səhər” proqramında özünə yer almaqla, kanalın bu işdə siyasətinin həyata keçirilməsində əhəmiyyətli yeri tuta bilir. ANSin efirində tamaşaçıları səhər ekran başına toplayacaq proqramın hazırlanma ənənəsi “Salam” proqramı ilə qoyuldu. Müxtəlif vaxtlarda özünün forma, məzmun biçimini dəyişən proq ramın əhatəliliyi maraq yaratsa da, aparıcılar, əvvəl Arzu, sonralar Doktor Ziya, Nigar Şıxlinskaya və digərlərinin uğursuzluğu verili şin tezliklə kanal tərəfindən başqa layihə ilə əvəzlənməsinə səbəb olmuşdur. 2002ci ilin sentyabrından isə ANSin səhəri saat 7.00 dan 10.00a qədər “Şirin çay” əyləncəli informasiya verlişilə açılır. Həftənin iş günləri efirdə olan proqram şənbə günü “Şirin çay+” adı ilə tamaşaçılarla görüşə gəlir. AzTVnin “Səhər” əyləncəli informasiya proqramından fərq li olaraq, “Şirin çay” səhər işgüzarlığı prinsipi üzərində qurulmaq la informasiyaya daha geniş yer verir və özünün mürəkkəb struktu ru ilə seçilir. Proqram təyinatına görə özündə həm əyləncə, həm də in formasiya funksiyasını birləşdirməklə, buna uyğun olan müxtə lif buraxılışlar, musiqi nömrələri ilə zənginliyini göstərməyə çalışır. Miqyasca daha geniş mövzu əhatəliliyini götürən “Şirin çay”ın müxtəlif sahələri əhatə edən xəbərləri ardıcıl verməsi, gündəmdə olan məsələlərin, problemlərin, hadisələrin peşəkarların, mə mur ların iştirakı ilə çözülməsini təqdim etməsi maraqlı, dinamik və günün tempinə uyğundur. Siyasi, mədəni, iqtisadi, idman xə bər lərinə yer verən “Şirin çay” əyləncə və musiqi elementləri ilə səhər saatını maraqlı və baxımlı edir. Mövzu çoxşaxəliliyi, müxtəlif pe şə 227 və nəslin nümayəndəsi olan şəxslərin qısa, ən başlıcası isə lazımi informasiyaları almağa imkan verməsi televiziyanın inteqrativ funksiyasının icrasını layiqincə yeinə yetirməsini təmin etmiş olur. “Şirin çay”ın ANS kanalının xəbər verilişləri üçün nəzərdə tu tulmuş məkanda seçilməsi, əslində, informasiya abhavası yaradır. Bu forma “Səhər”in “evin davamı” prinsipinin tam əksi olan iş güzar əhvalı yaratmağa çalışır. Dünya praktikasında belə tərtibat mövzunun informasiya üzərində qurulmasından irəli gəldiyindən, dolğun və əsaslanmış hesab edildiyindən özünü geniş təzahür et dirir. İnformasiya funksiyasından bəhs edərkən “Xəbərçi” proqra mının studiya tərtibatının müsbət cəhətlərini qeyd etdiyimizdən, bu məsələyə təkrar toxunmadan “Şirin çay” üçün müstəqil infor masiya və əyləncə verilişi olduğundan fərqli, amma eyni estetika üzərində qurulmuş studiyanın olmasını məqsədəuyğun hesab edirik. Eyni bir məkan formasından bir neçə verilişin hazırlanma sında istifadə olunaraq yayımlanması göz yorğunluğu gətirməklə bərabər, verilişin bədii yükünü, estetik özünəməxsusluğunu azalt mış olur. “Şirin çay”ın rejissor işinə toxunan Elşad Quliyev “Axşamın şərindən “Səhər”in xeyri yaxşıdır” məqaləsində “yetərincə infor masiya çeşidliliyində, bolluca musiqi sırasında və orijinal aparı cılıq manerası axarında proqramda bir süjetdən digərinə rəvan olmayan keçidlər və montaj dayanmaları ilk növbədə görüntü cərgəsini pozmaqla, rejissor işinin olmamasını əyani sübut edir” (246) söyləməklə zəif və yaradıcı olmayan, texniki qüsurlarla mü şayiət olunan işi tənqid etmiş olur. Biz yuxarıda informasiya və təşkilati funksiyadan danışarkən ANS kanalının proqramlarında rejissor işinin kamil olmadığını və yetərincə qüsurlarla özünü əks etdirdiyini göstərmişdik. “Şirin çay”ın bədii və yaradıcı gücünü zəiflədən tamaşaçını maraqlandıracaq forma, görüntü plastikası nın, rəvan keçidlərin, yenilikçi axtarışların olmaması, kifayət qədər kobud texniki və bədii səhvlərin özünü təzahür etdirməsidir. İde ya kimi kifayət qədər maraqlı, baxımlı və tamaşaçı üçün lazımlı olan, həmçinin ANS kanalının səhər proqramını zənginləşdirən, ona tamaşaçı diqqətini yönəldən və inteqrativ funksiyanı icra edən “Şirin çay” informasiya əyləncə verilişinin bu yaradıcı nöq sanlarını aradan qaldırmaqla, daha uğurlu efir yayımına nail ol maq olar. Bu məsələ kanal və eləcə də, səhərini işgüzar əhvalda kökləyənlər üçün lazımlıdır. Səhər verilişlərinin bolluğunda özü nün yaradıcı, görüntü üstünlükləri ilə marağı cəlb etməli olan “Şi rin çay”, həmçinin öz efirində uzunuzadı söhbətlərin miqdarını 228 azaltmağa doğru addım atmalıdır. Bir çox hallarda dəvət olunmuş peşəkarların və ya məmurların yorucu, terminologiyalarla zəngin, kütləvi tamaşaçı qavramasına yönəlməmiş söhbəti seyrçinin mara ğını azaltmaqla, onun kanal dəyişiminə rəvac verir. Bu cəhətlərin aradan qaldırılması yoluyla, daha dinamik, birbirinə üzvi qayda da bağlanan blokların mənaca və formaca baxımlı qurulması ilə tamaşaçı marağına səbəb olmaq olar. Məhz proqramın kütləviliyi və dinamikası inteqrativ funksiyanın icrasını uğurla həyata keçirməyə imkan verə bilər. “Space” kanalında həftənin iş günləri “Sabah”, şənbə və bazar günləri “Günaydın” bədiipublisistik proqramları saat 9.00dan 11.00a qədər tamaşaçılarla görüşə gəlir. Efirə çıxma saatının ar tıq səhər proqramına uyğunsuzluğunu qeyd etməklə, onun jan rında özünə yer almış bədiipublisistik formanın doğru olmadı ğını söyləməliyik. Yuxarıda səhər proqramlarına aid tamaşaçı tələblərinin mahiyyətini çözərkən, onun səhər informasiya almaq və qismən də günü xoş əhvalla kökləmək üçün musiqi nömrələrini dinləmək istəyində olduğunu qeyd etmişdik. Bu baxımdan bədii publisistika burada yersiz və lazımsızdır. Səhər efiri publisistik araşdırmalara və ya bədii yük daşıyan proqramlara uyğun deyil. Bu barədə EyBiSi kanalının “Bu gün” proqramının sabiq prodü serinin fikirlərini öz kitabında əsas gətirən Elşad Quliyev yazır “… Stiv Fridmen üç əsas fikir irəli sürür: proqram tamaşaçı hələ yu xuda olarkən baş verən bütün hadisələrdən bəhs etməlidir, danı şıq formasında aparılmalıdır, nikbin süjetləri və gündəlik həyatda tamaşaçılara fayda verə biləcək zəngin informasiyası olmalıdır” (51, səh. 253). Mövzunu davam etdirən teletənqidçi səhər proq ramlarında italyanların və ispanların faydalı məsləhətlərə, fran sızların cizgi filmlərinə, Britaniya və ABŞ tamaşaçılarının isə hava durumu, yollarda hərəkət, idman və digər yerli xəbərlərə üstün lük verdiklərini deyir. Lakin proqramlarda özünü bu cür adlan dıran “Sabah”ın yaradıcı heyəti informasiyalara, mövzu ətrafında qonaqların dəvət olunmasına və musiqiyə yer verməklə, əslində, deyilən standartlarla işləyir. Deməli, proqramlarda təyinatı bildirən “bədii publisistik proqram” ifadəsi “Sabah”a uyğun deyil və qeyridəqiqdir. Proqramın yaradıcı cəhətlərini şərh edərkən onun bitkin kon sepsiyadan çıxış etmədiyini və xaotizmin özünə yer aldığını qeyd etməliyik. Proqramda “Ordanburdan” rubrikası dünya da baş verən maraqlı hadisələrin təqdimatına həsr olunsa da, əslində təkrar kadrlardan və filmlərdən ibarət yorucu görüntü 229 nün üzərində qurulan uzunuzadı mətn tamaşaçını üzməkdən başqa heç bir funksiya daşımır. “Xəbər var” rubrikasında ölkənin mədəni həyatını əks etdirən informasiyalar maraqlı olsa da, bura da jurnalist peşəkarlığının olmaması sözçülükdən uzağa getməyən süjetlərin efirə çıxmasına gətirib çıxarır. “Sabah” proqramında iki saat ərzində həddən çox qonaqların gəlməsi və onlarla gündəmlə uzlaşmayan söhbətlərin aparılma sı tempi öldürməklə, səhər efirinə lazımsız yoruculuq gətirir. Bu yoruculuq səhər işə və dərsə gedən tamaşaçı üçün olduqca pis təsir edən amildir və tezliklə uzaqlaşdırılmalıdır. Elşad Quliyev “Sabah”ın qonaqla çox yüklənməsinə diqqət yetirərək, onu belə qiymətləndirir: “Biz belə qonaqpərvərliyin əleyhinə deyilik, lakin unutmaq olmaz ki, səhər tezdən hər qonaq tamaşaçıya xoş olmaya bilər, həm də bizdə efir üçün maraqlı olan adamlar bir o qədər də çox deyil” (252, səh. 31). Qonaqların efirdə yaratdığı sözçülük ta maşaçıda mənfi emosiyanın yaranmasına imkan verməklə bərabər, aparıcıların qeyripeşəkar söhbət maneraları onda ekrandan uzaq laşmaq və ya kanalı dəyişmək vərdişini biçimləndirir. “Sabah”ın rejissor işində olan qüsurlar, həmçinin görüntü həllinin bədii elementlərlə, yenilikçiliklə zəngin olmaması və yuxarıda deyilən səbəblər onun inteqrativ funksiyasını azaldır, kanalın işinə xələl gətirir. İstirahət günlərində efirə çıxan “Günaydın” proqramı da yuxa rıda deyilən qüsurlarla zəngindir. Burada da düzgün tapılmayan dramaturji model, aparıcı qüsurları, səhər ovqatını yüksəldəcək elementlərdən fərqli yorucu süjetlər istirahət gününün səhərində tamaşaçıya verilməli olan müsbət təsiri azaldırdı. Proqramın yara dıcı işində, bədii həllində olan böyük qüsurlar onun efir məkanında yerini zəiflətmiş olurdu. “Space”in inteqrativ funksiyasının icrası nı öz üzərinə götürən səhər proqramlarının təkmilləşməsinə cid di ehtiyac var idi, tədricən buna doğru addımlar atıldı. Bu, istər ictimai sahədə, istərsə də kanalın yaradıcı siyasətində böyük yer tutan amil olduğundan, bu işə daha diqqətlə yanaşılması kanalın üzərinə düşən başlıca vəzifədir. “Lider” TVnin səhər efiri saat 8.00dan 11.00a qədər davam edən, 2001ci ilin sentyabrından efirə gedən və 2003cü ilin sent yabrından efiri tərk edən “Tezdən oyan” və onun varisi “Sabahın xeyir, Vətən!” proqramlarıdır. “Tezdən oyan” proqramının dramaturji strukturunun qeyrika milliyi, konsepsiyasının bəlli olmaması və üç aparıcının özünü doğrultmayan format kimi efirə artıqlıq gətirməsi, onların lazım 230 sız sərbəstliklə müşayiət olunan davranışları, qonaqla məntiqsiz söhbətləri kimi ciddi qüsurları üzə çıxartdı. “Sabahın xeyir, Vətən” proqramı isə daha peşəkarlıqla, zövqlə qurulan proqram idi. Bu rada aparıcı obrazı xoş, məhrəm söhbət quran, ünsiyyət yarat maq istəyən şəxs kimi tamaşaçıda müsbət emosiyanın yaranma sına imkan verirdi. Zövqlə bəzədilmiş studiyada rəng çalarının gözəgəlimliliyi, canlı musiqinin iştirakı, müğənnilərin canlı ifasına imkan verən səhnə və bütövlükdə estetik cəhətdən özünü doğ ruldan forma təqdirəlayiqdir. Doğrudur, bir çox hallarda qonaq ların çoxluğu və rubrikaların azlığı yoruculuq gətirsə də, hesab edirik ki, yenicə efirə vəsiqə alan proqramda yeniliklər özünə yer ala bildi. Lider kanalının bu sahədə uğurunu qeyd edərək, onun efirində inteqrativ funksiyanın yaradıcı cəhətdən kamil, mövzu və əhatəliliyinə görə geniş proqramla icrası işinin təkmilləşməsini va cib sayırıq. Bu, respublikanın hər yerində yayımlanan kanal üçün vacib və zəruri addımdır. ATV kanalında səhər efirində özünə yer alan “Saboun xe yir” verilişi musiqili verilişlərə aid olduğundan, onun inteqrativ funksiya daşıdığını söyləmək olmaz. Bu verilişi efirdə əvəzləyən “Bizim səhər”də müxtəlif mövzulu süjetlər özünə yer alsa da, forma və məzmun etibarı ilə sələfinə bənzədiyindən və kliplərə keçidlər, telefon zənglərinə cavab, məktubların oxunması ilə kifayətləndiyindən, onu da inteqrativ funksiyanın standartları na aid etmək mümkün deyildi. Ona görə də bu funksiyanın ATV kanalında ümumiyyətlə mövcud olmadığını önə çəkərək, ciddi addımların atılmasını zəruri idi. Tezliklə kanal özünün yaradı cı istiqamətində dəyişiklik etdi və inteqrativ proqramların sayı nı artırdı. Əyləncəyə böyük yer verən kanal bu cəhəti diqqətdən uzaq tutmayıb, ictimaisiyasi əhəmiyyət daşıyan, bütün təbəqələri, maraqları özündə birləşdirən mərkəzçi bir verilişin ekranda görünməsinə çalışaraq verilişin məzmununda keyfiyyət sıçrayışı na nail ola bilmişdir. Kanalın ictimai vəzifəsi vacib və mütləq amil kimi ortaya çıxan məsələ olaraq, tamaşaçıların mənəvpsixoloji baryerləri aşaraq, ən azı, bir ailə çərçivəsində ekran qarşısına top laşmasına imkan vermək üçün “Bizim səhər”də müxtəlif səpkili mövzular ətrafında müzakirələr təşkil etməklə yeniləşməni təmin edən yaradıcı heyət, yeni rubrikalarla seyrçinin marağına səbəb ola bilmişdir. Zaur Baxşəliyev və Nanə Ağamalıyevanın aparıcı lığı ilə veriliş dolğunluğu ilə seçilirdi. Zaur Baxşəliyev daxili plas tikası, çevikliyi, münasibəti və reaksiyası ilə seçilib, səhərsəhər əhvalı kökləyərək seyrçidə xoş təəssüratın yaranmasına can atırdı. 231 Onun fərqli tərzdə çıxış etmək üçün hər gün tapıntılarla ekrana gəlməsi və aparıcı obrazını dəqiq müəyyən etməsi seyrçilər ara sında rəğbətlə qarşılanması ilə nəticələnirdi. Mövzu seçimində təzadlı məqamların tapılması və yanaşmada fərqli məqamların üzə çıxmasına nail olunması, telefonla tamaşaçı ilə özünəməxsus tərzdə ünsiyyətə girmək qabiliyyəti verilişə dinamika gətirirdi. Müxtəlif mövzularla bağlı qonaqların dəvət olunması, onlarla kəskin söhbət qurmaq məharəti və gerçəyin üzə çıxmasına çalı şılması diq qətdən kənarda qala bilməzdi. Operativliyi, gündəmlə bağlı müzakirələrin açılması və bayramlarda fərqli tərzdə qurul ması “Bizim səhər” proqramının çə kisini artıran səbəblərdən idi. Televiziyanın inteqrativ funksiyasının icrası təkcə səhər proq ramları ilə məhdudlaşmamalı, günün müxtəlif saatlarında yayım lanması mümkün olan birləşdirici verilişlər də olmalıdır. Sadəcə, hamının evdə olduğu vaxtlar – səhər 7.00dan 10.00 qədər və ax şam saatları – 19.00dan 23.00a qədər olan zaman arası bu iş üçün daha yararlıdır. Ona görə də kanalların birləşdirici əhəmiyyət da şıyan verilişləri məhz bu saatlara təsadüf edir. “Lider” kanalının “Axşama doğru” proqramı müxtəlif insanların maraqlarını özündə birləşdirən mövzulara toxunan sosialmədəni proqram kimi inteq rativ funksiyanı icra etmiş oldu. Bazar günləri axşam efirində olan proqramın yaradıcı və mövzu seçimində bir sıra nöqsanlar üzə çıxdığından özünün bədii gücü ilə tam əks oluna bilmirdi. Hesab edirik ki, proqramın təkmilləşdirilməsi yolu ilə tamaşaçıları ek ran ətrafına toplayan uğurlu efir saatından daha səmərəli istifadə olunması kanalın nüfuzunu yüksəltməklə, onun ictimai həyatda fəal iştirakını təmin etmiş olardı. Televiziyanın inteqrativ funksiyası həm də mərkəzdən yayım lanan kanalların bütün ölkəni əhatə etməklə bölgələrin sosial mədəni həyatına yer verən verilişlərin, süjetlərin efirdə olmasını nəzərdə tutur. ANS kanalının “Əyalət”, AzTVnin “Torpaq” və s. kimi proqramları, informasiya buraxılışlarında – AzTV, ANS və “Lider”in bölgə bürolarının hazırladığı operativ və ya ümumi məsələlərə həsr olunmuş süjetlərin yer alması bu istiqamətdə atı lan məqsədyönlü fəaliyyətin nümunəsi kimi göstərilə bilər. Lakin hesab edirik ki, bu işlər daha böyük vüsət almalı və ölkədə yayım lanan kanallar təkcə paytaxt tamaşaçılarının maraqlarının işıqlan dırılması ilə işini bitmiş hesab etməyərək, bölgələrin də həyatını çatdırmağı özünün ictimai vəzifəsi kimi layiqincə icra edəcəklər. Bu, televiziyanın ictimai həyatda yerini möhkəmlətməklə bərabər, onun respublikanın hər yerində olan tamaşaçıların izlədiyi kanala çevrilməsinə imkan verə bilər.
232 Televiziyanın inteqrativ funksiyasını təhlil edərək bu qənaətə gəlirik ki, özünün ictimai həyatda böyük yerini alan birləşdirici əhəmiyyət daşıyan bu funksiyanın icrası ölkə teleməkanında uğurla aparılır. Bu cəhət daha çox birbaşa tamaşaçı inteqrasiya sına xidmət edən səhər proqramlarında qabarıq görünsə də, bir sıra digər ekran nümunələrində televiziya rəhbərliyinin diqqət mərkəzində olmaqla özünü əks etdirir. Həmçinin səhər proqram larını təhlil edib onların yaradıcı səviyyəsini, gündəmlə ayaqlaş masını çözərkən bir neçə kanalda bu işin uğurla aparılmadığını qeyd etməklə, bunun həmin kanalların inteqrasiya işində ciddi əngələ çevrildiyinə toxunduq. Bir sıra proqramların yaradıcı və mövzuideya baxımından kamil olması ilə geniş tamaşaçı mara ğına səbəb olduğunu önə çəkərək, bu işin daha effektiv qurulması üçün yenilikçiliyə, təkmilləşməyə yer verilməsinin əhəmiyyətini qeyd etdik. Bütövlükdə götürdükdə, Azərbaycan teleməkanında inteqrativ funksiyanın yerinə yetirilməsi istiqamətində ciddi ad dımlar atılsa da, bu işin hələ quruculuq dövrünü yaşadığını və axtarışların getdiyini qeyd edərək, daha da səmərələşdirilməsinə zə rurət olduğunu söyləməliyik. Yüklə 7,01 Mb. Dostları ilə paylaş:
|