Temiz davlat pedagogika instituti

2-mavzu. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy-pedagogik shart-sharoitlari.
1. Bolalar nutqini rivojlantirish sohasida bolalar bog'chasida amalga oshiriladigan ishlarning massad va vazifalari
2. Nutqni rivojlantirish dasturining ilmiy asosi
3. Barcha yosh bosqichlarida bolalar nutqini rivojlantirishga doir pedagogik ishlar mazmuni va shart-sharoitlari
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy-pedagogik shart-sharoitlari. Taiim tizimidagi islohotlar va davlat tili to‘g risidagi qonun bolalar nutqini shakllantirish, xususan, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish metodikasi va amaliyotida o‘zgarishlar bo‘lshini taqozo etadi. Bu o‘zgarishlar me’yoriy o‘quv-metodik adabiyotlarda muayyan darajada o‘z aksini topgnn. Lekin, ularga hozirgi talablar nnqtai nazaridan tanqidiy yondoshmoq talab etiladi.
Metodist olimlarning ko‘pchiligi bolalar bog’chalarida bolalarning nutqini
oshirish shartlarini to‘g'ri ta’kidlaydilar. Mazkur mualliflaming fikricha, nutq
madaniyatining kamchiliklari bola shaxsiyatiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Xususan, bola u tengdoshlari bilan muloqotda qo‘rs, odamovi, quntsiz boiib qoladi. Bundan tashqari, bundav bolada tevarak-atrofni o‘rganishga boigan qiziqish pasayadi, keyinchalik esa maktabda darslarni o‘zlashtira olmaslikka sabab bo‘ladi.
E’lon qilingan tadqiqot ishlarini lunumlashtirib o‘rgang,an holda ularning
ko‘pchiligida maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq madaniyatini shakllantirishga oid vazifalalarni hal etishga nisbatan quyidagicha yagona yondashuv zaruriyatini aniqladik
- tovushlami to‘g'ri talaffuz qilishni shakllantirish (bolada awalo nut (eshitish shakllanadi, talaffuzni u keyinroq egallaydi);
- aniq talaffuz hosil qilish (so‘z va so‘z birikmalarmi dona-dona va aniq talaffuz qilish);
- so‘zni talaffuz qilganda urg uni to‘g’ri qo‘yish ustida ishlash;
- nutqning orfoepjk jihatdan to‘grriligi ustida ishlash (bu namunaviy adabi;
talaffuz qoidalarining jami):
- nutq sur’atini nyojlantirish;
-nutqiy aloqa ko‘nikmalarini tarbiyalash;
- nutqiy eshitish ko‘nikmalarini shakllantirish;
- nutq’iy nafas olishni shakllantirish;
- o‘z fikrini erkin va izchil bayon etish malakasini shakllantirish.
Bolalar nutqi ustida ishlash jarayonida:
a) tengdoshlari bilan suhbatda xushmuomala bo‘llishlariga;
b) tabiiy ohangda gapirishlariga;
v) so‘zlashganda suhbatdoshining yuziga qarab turishlariga:
g) qo‘llarini bamavlixotir holatda tutib turishiga e’tibor bermoq zarur
Bizga ma’lumki, til bilan tafakkur o‘rtasida uzviy aloqa njavjud, ular bir birisiz yashamaydi
Maktabgacha yoshdagi bola eshitadigan, manosini tushunadigan, eslab
qoladigan hamda qo‘llaydigan so‘zlami asta-sekin tevarak-atrof bilan tanishish
davomida ota-onalari, tengdoshlari axborotlari orqali. shuningdek, o‘zining uncha katta bo‘lmagan so‘z /ahirasiga tayanib bilib oladi. Bola o‘sib boradi, uning ko‘payadi, yangi istaklari, qiziqishlari paydo bo‘ladi.
Biroq tarbiyaning aqliy, axloqiy, mchnat va boshqa turlari bir maromda
(Bolaning yoshiga muyofiq) amalga oshishi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar so‘zlar mtqdori ustida еtarlicha o‘ylab ko‘rilmaydi. Afsuski, bu masalaga tadqiqotchilar tomonidan ham tegishli darajada e'tibor berilmaydi. Ta’limiy-tarbiyaviy jihatdan nihoyatda dolzarb bo‘lgan bu muammo nazariy-metodologik va metodik jihatdan tadqiq etilmagan va ishlanmagan.
Hozirgi davr tadqiqotchilari maktabgacha yoshdagi bolalar uchun (shu jumladan nutqni rivojlantirish bo‘yicha ham) namunaviy faol va passiv so‘zlar lug’atni (hecli bo‘lmaganda taxminiy) tuzilishlari ham к un tartibidagi dolzarb masaladir. Ayniqsa. 5, 6 va 7 yoshdagi bolalar uchun lug atlar tuzish nihoyatda
muhimdir. Shu bilan birga, nafaqat so‘zlaming miqdoriy tarkibini aniqlash (1500, 3000 yoki 3000 - 4000 so‘z), balki ularni mavzular va hayotiy ahamiyati bo‘yicha muhum hisobga olish muhimdir.
Shunday qilib, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rejali tarzda
rivojlantirish uchun nafaqat tevarak-atrofni o‘rganish, ob’ektlarni asosli ravishda
Innlnsh. balki ayni paytda eng ahamiyatli so‘zlarni ularning mavzu jihatdan xilma-xilligi (ya’ni sifat tarkibi, ma’nosi) bo‘yicha o‘rganishni ta’mfhlash ham dolzarb masaladir.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalaming tevarak-atrofni o‘rganishda nutqini rivojlnntirish uchun nazarda tutish lozim bo‘lgan so‘ziami mavzu jihatidan
guruhlarga quyidagicha bo‘lish mumkin:
- ota-onalar, qarindosh-urug ’ lar, tengdoshlar bilan bog' liq so‘zlar;
- maishiy predmetlar, o‘yinchoqlami angtatadigan so‘zlar;
- bola yashab turgan joydagi predmetlar va boshqa norsalarm anglatadiga
so‘zlar;

• 
  hovli, ko‘cha, xiyobon, bog’, tomorqadagi narsa-predinetlami anglatadiga
  

so‘zlar;

• 
  hayvonot olami, qushlar, sudralib yuruvchilar, hasharotlami anglatadiga
  

so‘zlar;

• 
  jonsiz tabiat oh ’ektlarini anglatadigan so‘ zlar;
  
• 
  inson kasb faolivatining har xil turlari (kasbi, ixtisosi, ish turlari v
  

hokazo)ni anglatadiga≫ so‘zlar;

• 
  buyumlar, moslamalar, asbob-uskunalar, mashinalar, materiallar v
  

hokazolami anglatuvchi so‘zlar;

• 
  pedagogika. psixologiya, sotsiologiya, tarix (axloq, ma’navivat. qadriyal
  

kabilar bilan bogiiq so‘zlar;

• 
  ijtimoiy-sivosiy hodisalar bilan bogiiq boigan so‘zlar,
  

Maktabgacha ta'lim muassasalarida maktabgacha katta yoshdagi bolalar ayrim so‘ zlarni o‘rganish bilan bir qatorda, iboralarni (osmonda yarim oy, oyoq yalang ham talaffuz qilishni o‘rganishlar! ularning bogianishli nutqini o‘stirishga samarali ta’sir ko‘rsatar ekan.
Ma’lumki, maktabgacha katta yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish faoliyatning har xil turlarida amalga oshiradi:
- tabiat ob'ektiari bilan tanishtirish mashg'ulotlarida;
- badiiy asarlar bilan tanishtirish mashg’ulotlarida:
- savod o‘rgatishda;
- o‘yin faoliyatida;
-ijtimoiy foydali mehnat jarayonida turli ishlarni bajarishda.
Tadqiqotchilardan L.P.Fedorenko va G.A.Fomichevalar metodik jihatdan muhim g’oyani ilgari suradiiar: ≪Bolani nutqqa o‘rgatish, - deb yozadi nlar, - unga timateriyasini (nutq organlarini niashq qildirish) til belgilari, leksik va grammatik belgilar (intellektni mashq qildirish) ma nosini tushiinishni osonlashtirish, leksik va grammatik belgilar yordamida (ehtiros va tuvg’ularni mashq qildirish) borliqni baholashni ifodalashni o‘rgatish, adabiyot me’yorlarini eslashni osonlashtirishg ko‘mak berish demakdir≫.
Bola tomonidan nutqi o‘zlashtirishga asosli yondashuv bilan kelishgan holda biz shunga e’tborimizni qaratdikki, qo‘llanma mualliflari tez-tez ≪yordam berish ≫ ≪mashq qildirish≫ va boshqa iboralami qoilaydilar-u, biroq qay tarzda vordan berish, mashq qildirish mumkinligiga kam e’ibor qaratadilar. Nutq o‘stirish bo‘yicha aniq maqsadga qaratilmagan mashqlar bolalarning bog’lanishli nutqini o‘stirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata olmasligi muhimdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish va ularga ona tilini muhim xohasidagi psixologo-pedagogik tadqiqotlami tahlil qilish quyidagi imkonini beradi:
• Nulqni rivojlantirish - bu bolaning individual rivojlanishida markaziy egallovchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishiga oid o‘ta murakkab va ko‘p omilli jarayondir.
• Bu stixiyali jarayon emas, balki pedagogik rahbarlikni taklif qiluvchi muhim jarayondir.
• Bolaning nutqiy rivojlanish jarayonini boshqaruvchi pedagog ushbu muhim qonunivatlari, mexatiizmlari va uning turli vosh bosqichlaridagi xususiyatlarini bilishi, nutqiv rivojlanishning individual xususiyatlarini ko‘ra bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oigan holda uning nutqiga ta’sir ko‘rsatishning eng samarali yoilarini tanlashi shart.
≪Bola nutqini rivojlantirish≫ hodisasining o‘zini va uni boshqarish jarayonini taxlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash ma’lum pcdagoglar maxsus tayyorgarlikdan o‘tishlari /arur, degan xulosani keltirib chuqaradi.
Yetti yoshga kelib, bola odatda, nutqning barcha grammatik shakllarini, eng ko‘p qo‘laniladigan fe’llarini tuslashni bilishi lozim. Harakat muhimi (kenglik, vaqt, harakat obrazi) tavsiflash uchun ular ravishlardan buning uchun bolalar ulami so‘z birikmasi va gap qatorida: tez yurdi, sekin gapirdi, chapga burildi va boshq.
Nutqni rivojlantirish dasturi ilmiy asoslarga qurilgan bo‘lib, u butun mazmuni bilan bola shaxsini har tomonlama rivojlantirishga qaratilgan.Nutqni rivojlantirish dasturi bola faoliyatining o‘quv, o‘yin, mehnat va maishiy kabi shakllarida amalga oshadi.Jamoat tarbiyasi sharoitida ta’lim - bola nutqini shakllantirishning еtakchi vositasi hisoblanadi.O‘zga tilini o‘rgatish – bolalarning bilish qobiliyatini rejali, aniq maqsadni ko‘zlagan holda rivojlantirish, ularning atrof-olam haqidagi eng oddiy bilimlarni va tegishli lug’atni o‘zlashtirish, nutqiy mahorat va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayonidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishning asosiy shakli – mashg’ulotlardir.