Termiz davlat universiteti iqtisodiyot va turizm fakulteti "moliya" kafedrasi

4.
Jarayon. Xodimlarga hisoblangan mehnat haqi hisoblov-to‘lov vedomosti asosida 
kassadan berildi 5000000 so‘m . Bu jarayonni taxlil etib o‘rgansak, naqd pul miqdori 
kamayganini, hamda xodimlarga mehnat haqi yuzasidan majburiyat ham kamayganini tushunib 
olamiz, demak:
A - P- 
Бухгалтерия баланси икки қисмдан 
Актив қисми 
Пассив қисми 
Корхона сармоясининг таркиби ва 
жойлаштирилиши 
Активларни ташкил этиш манбалари, яъни 
ўз сармояси ва мажбуриятлари ва четдан 
жалб қилинган маблағлар 

---

Bunda balansning jami ham kamayadi 
YUqorida keltirilgan jarayonlarni jadvalda qo‘yidagicha aks ettirish mumkin. 
№ 
AKTIV 
Uzgarishgacha Uzgarish 
(-,+) 
Uzgarishdan 
so‘ng 
1. 
Kassa 
8500000 
5000000 –
500000 
– 
3000000 
3. 
hisobdor 
shaxslar 
bilan 
hisoblashish 
- 
500000 + 
500000 
4. 
Asosiy vositalar 
100300000 
- 
100003000 
5. 
Nomoddiy aktivlar 
1900000 
1900000 
6. 
Hisoblashish scheti 
9800000 
7 00000000 + 
7 09800000 
Jami 
120500000 
12250000 
№ 
PASSIV 
Uzgarishgacha Uzgarish 
(-,+) 
Uzgarishdan 
so‘ng 
1. 
Foyda 
50000000 
-
50000000 
2. 
Taqsimlangan foyda 
70000000 
- 
70000000 
3. 
Xodimlar bilan mehnat haqi 
yuzasidan hisoblashish 
- 
7000000 + 
2000000 – 
5000000 – 
- 
4. 
Kelgusi davr daromadlari 
300000 
- 
300000 
5. 
Byudjet bilan hisoblashish 
200000 
2000000 + 
2200000 
Jami 
120500000 
122500000 
Балансдаги тўрт хил ўзгариш 
2. Пассив 
томонда 
кўпайиш, 
пассив томонда 
камайиш; 
1. Актив 
томонда 
кўпайиш, актив 
томонда 
камайиш; 
3. Актив 
томонда 
кўпайиш, 
пассив томонда 
кўпайиш; 
4. Актив 
томонда 
камайиш, 
пассив томонда 
камайиш. 
Биринчиси, 
шундай хўжалик 
операциялари 
борки, 
улар 
баланснинг фақат 
активига таъсир 
этади. 
Бунда 
баланс-нинг 
активида 
бир 
модда 
суммаси 
кўпайиб, иккинчи 
модда 
суммаси 
айни шу суммага 
камаяди, 
лекин 
баланс-нинг 
умумий 
суммаси 
ўзгармайди. 
Иккинчиси, 
шундай хўжалик 
операциялари 
содир бўладики, 
улар баланснинг 
фақат пассивига 
таъсир 
қилиб, 
пассивда 
бир 
модда 
суммаси 
кўпайиб, иккин-
чи модда сум-
маси айни шу 
суммага 
кама-
яди. Бунда хам 
баланснинг уму-
мий 
суммаси 
Учинчиси, шундай 
хўжалик 
операциялари 
содир 
бўладики, 
улар 
баланснинг 
активига 
ва 
пассивига 
ҳам 
таъсир этиб, улар 
суммасини 
кўпайтириб 
юборади. 
Тўртинчиси, 
шундай 
хўжалик 
операциялари 
содир 
бўладики, 
улар 
баланснинг 
активига 
ҳам 
пассивига 
ҳам 
таъсир этиб, улар 
суммасини 
камайтириб 
юборади. 

---

3-mavzu. Schyotlari tizimi va ikki yoklama yozuv
 
Reja: 
1. Buxgalteriya hisobining schyotlari va uning tuzilishi.
2. Schyotlarning iqtisodiy mazmuni bo‘yicha turkumlanishi. 
3.Tartibga soluvchi schetlar. 
4. Taqsimlovchi schetlar. 
5. Kalkulyasiya schetlari.
6. Taqqoslovchi schetlar.
7. Ikki yoqlama yozuv va uning qo‘llanishi. 
8. Oddiy buxgalteriya provodkasi va murakkab buxgalteriya provodkasi. 
9. Aylanma qaydnomalar to‘g‘risida tushuncha. 
Tayanch iboralar: Schyotlar rejasi, schyotlar tizimi, schyotlarning oboroti, asosiy 
schyotlar, tartibga soluvchi schyotlar, taqsim- lovchi schyotlar, kalkulatsiya schyotlari, 
taqqoslovchi schyotlar, schyotlarning qoldig‘i, balansdagi schyotlar, balansdan tashqari 
schyotlar, aktiv va passiv schyotlar, mablag‘ va manba, ikkiyoqlama yozuv, oddiy buxgalteriya 
provodkasi, murakkab buxgalteriya provodkasi, kontraktiv, kontrpassiv, sintetik hisob, analitik 
hisob, oborot vedomostlar. 
1. Buxgalteriya hisobining schyotlari va uning tuzilishi.
Korxonalar faoliyati hisobini yuritish zaruriyatida korxonaning xo‘jalik jarayonlari 
natijasida doimo tarkibiy va miqdoriy jixatdan o‘zgarib boradigan xuj.alik mablag‘lari hisobot 
xar doimo ma’lumotga ega bo‘lib turish talab etiladi. Bu talabni bajarish uchun esa xo‘jalik 
mablag‘lari va ularni tashkil topish manbalarni hisobda guruhlashtirib borish va tezkor nazorat 
o‘rnatishi kerak bo‘ladi. Buning uchun esa buxgalteriya hisobi elementlaridan biri schetlar 
tizimidan foydalaniladi. Demak schetlar tizimi xo‘jalik mablag‘larni tashkil topish manbalarini, 
xo‘jalik jarayoni natijasida ularni tarkibiy, miqdoriy va xarakat jixatidan o‘zgarib borishini 
iqtisodiy guruhlash va doimo tezkor nazorat qilib borishdir.
BUXGALTERIYA HISOBI SCHYOTLARI–aktivlarning tarkibi, joylashtirilishi va 
shakllantirish manbalari hamda operatsiyalar bo‘yicha joriy aks ettirish, guruhlash, nazorat qilish 
usulidir.
Tashqi ko‘rinishi bo‘yicha schyotlar ikki ustundan iborat bo‘lgan jadval shaklida bo‘ladi. 
Schyotning nomi jadvalning yuqori qismida yoziladi. Ushbu jadvalning chap qismi “Debet” (D-
t), o‘ng qismi “Kredit” (K-T) deb ataladi. “Debet” va “Kredit” so‘zlari buxgalteriya hisobiga 
uning rivojlanish davri boshlanishida kiritilgan bo‘lib, bu so‘zlar XII asrlarda sotuvchi va bankir 
o‘rtasidagi hisob-kitob hamda kredit munosabatlarini aks ettirgan.
“Debet” so‘zi lotincha bo‘lib “u qarzdor”, “Credit” so‘zi esa “ishondi” degan ma’noni 
bildiradi.
Debet “Schyot nomi yoki raqami” Kredit