Tibbiyot institutlari talabalari uchun

Laborator va asbobiy tekshirish usullari
Qo'shimcha tekshirish usullari o'pka kasalliklari diagnostikasi uchun, o'pkada kechayotgan jarayonlarni faolligini aniqlash, hamda o'pkani funksional holatini bilish uchun katta ahamiyatga ega. Ularga quyidagilar kiradi. P.Rentgenologik va radiologik usullari, rentgen tomografiyasi, kompyuter tomografiyasi, bronhografiya, endoskopik tekshiruvlar (bronhoskopiya, torakskopiya, funksional tashxis usullari, labaratoriya tekshirish usullari (balg'amni va plevral suyuqlikni tekshirish).
Rentgenoskopiya usulida o'pkani nafas olish jarayonida o'rganiladi (hozirgi vaqtda teleekran orqali ko'rilib turiladi). Rentgenoskopiyada diafragmaning harakatini (yuqori yoki past turishini), sinus holatini, qizilo'ngachni joylashishini ko'rishimiz mumkin.
Rentgenografiya tekshirish usuli – eng ko'p va aniq ma'lumot beradigan qo'shimcha usullardan biri. Ko'krak qafasi a'zolarini rentgenografiyasi to'g'ri, qiyshiq va yon proeksiyalarda amalga oshiriladi. Bu vaqtda o'pka parenhimasi, qon tomirlari va o'pka ildizi tahlil qilinadi.
Tomografiya – o'pkaningn har hil chuqurlidagi holatini qavatma-qavat rasmga tushirish bilan undagi patologik o'choqni joylashishi aniqlanadi. Bu borada kompyuter tomografiya ancha ko'p ma'lumot beradi. Kompyuter tomografiya usulini ishlab chiqqan mualliflar Xaunsfil va Kormanlarga 1979 yilda nobel mukofoti berilgan. Bu usul bilan koks oralig'idagi a'zolar, katta qon tomirlar, yurak, o'pka, kattalashgan limfa tugunlari va o'smalarni ko'ramiz. Bu usul ham klinik va rentgenologik usullarni to'ldiradi.
Bronhografiya – pastki nafas yo'llarini tekshirish usuli bo'lib, bronhlarga kontrast modda yuborish yo'li bilan bronhoektazni aniqlashga imkon beradi.
Flyurografiya – odamlarni yoppasiga profilaktik tekshirish uchun qo'llaniladi.
Bronhoskopiya usuli diagnostika va davolash maqsadida qo'llaniladi. Bu usulda bronhoskop orqali kekirdak va bronhlarni shilliq qavatlari bevosita vizual ko'riladi, hamda ularda joylashgan patalogik o'zgarishlar aniqlanadi. Bundan tashqari sitologik tekshirish uchun ularning shilliq qavatlaridan biopsiya qilinadi; bronhlar yuviladi va yuvish suyuqligi tekshiriladi.
Bronhoskop yordamida bronhlarga dori moddalari yuboriladi (masalan “bronhoektaz kasalligida”). Qon tupirgan bemorlarda albatta bronhoskopiya o’tkazish kerak, chunki uning yordamida qon oqish o’chog’i (kekirdak, bronh, parenhimi) va uning sababi (bronhoektaz, o’sma, sil) aniqlanadi.
Torakoskopiya – mahsus optik naycha yordamida plevra bo’shlig’i tekshiriladi.
Balg’amni tekshirish.
Balg’amni mikroskopik baholashdan so’ng uning sifatini aniqlash uchun mikroskopik tekshirish o’tkaziladi.
Balg’am nafas yo’llarining va o’pka to’qimasining shirasi bo’lib, odatda uni nahorga yig’ilgani tekshiriladi. Balg’am yig’ishdan oldin og’iz yahshilab suv bilan chayib tashlanadi. O’pkaning yiringli kasalliklarida (absses, bronhoektaz) balg’amning bir kunlik miqdori yig’iladi va o’lchanadi. Sil kasalligida esa, agar balg’am nam bo’lsa u uch kungacha yig’iladi.
Balg’amni mikroskopik tekshirishda uni gram asosida bo’yab surtma tayyorlanadi. Bu tekshirish quyidagilarni aniqlashga imkon beradi.

• 
  hujayra tarkibi – eritrositlar borligi va miqdori, neytrofillar, eozinofillar, alveolyar makrofaglar va b.
  
• 
  Elastik tolalar borligi.
  
• 
  Har hil kristal moddalar ularning rangi va shakli.
  
• 
  Mikroorganizmlar borligi.
  
• 
  Chang zarrachalari.
  

Mikroskopiyadan tashqari bakterialogik tekshirish, balg’amni ovqat muhitiga ekish va bakteriyalarni o’stirib ularni antibiotikka bo’lgan sezgirligi aniqlanadi. Sil kasalligiga shubha bo’lganda balg’amni bir necha bor tekshiriladi, mahsus ovqatlanish muhitiga ekiladi.
Sil – Nilson usuli bo’yicha bo’yalgan surtma tayyorlab mikroskop ostida ko’riladi. Balg’amni miqdor va sifat jihatidan o’zgarishi har hil kasalliklar borligidan dalolat berishi mumkin.
Masalan, balg’amda ko’p miqdorda neytrofillar bo’lishi bakterial infeksiya borligidan dalolat berishi mumkin (pnevmoniya, bronhoektaz kasalligi).
Eozinofillarni topilishi esa bronhial astma yoki o’pkaning boshqa allergik kasalliklaridan dalolat beradi. Bundan tashqari bronhial astmada Kurshman spirali, Sharko – Leyden kristallari bo’lishi mumkin. Surtmada eritrositlar bo’lishi bronxdan yoki o’pkadan qon oqayotganligini ko’rsatishi mumkin. Balg’amda elastik tolalar bo’lishi – o’pka to’qimasi yemirilish belgisi hisoblanadi (absses, o’pka gangrenasi, sil).
Bronhlar yuvindisini tekshirish.
Buni tekshirishdan maqsad sil tayoqchasini topish yoki havfli o’sma hujayralarini aniqlash hisoblanadi. Hiqildoq va yutqinni anesteziya qilgandan keyin, hiqildoq va kekirdakka shpris bilan 10-20ml fiziologik eritma yuboriladi, u hiqildoq va kekirdakni shilliq qvatini tasirlab yo’tal chaqiradi. Yo’tal bilan chiqadigan shilliq va yuvindi steril idishga yig’iladi. U ovqat muhitiga ekiladi. Sitologik tekshirish uchun yuvindi sentrifuga qilinib hosil bo’lgan cho’kmadan surtma tayyorlanadi.
Plevral suyuqlikni tekshirish
Me’yorida plevra bo’shlig’ida suyuqlik juda oz miqdorda bo’lib uni punksiya yo’li bilan olish mumkin emas. Bo’shliqda suyuqlikni ko’payishi doimo qandaydir patalogik jarayon belgisi hisoblanadi.
Plevra bo’shlig’iga igna sanchib teshish yo’li bilan plevra suyuqligi olinadi (torakosentez). Uning tashqi ko’rinishi baholanadi (ochiq rang, tiniq, loyqa, yiringli, qonli, limfali), hidi, solishtirma og’irligi va oqsillar. Suyuqlik yallig’lanish natijasi – ekssudat, yoki dimlanish natijasi – transsudat bo’lishi mumkin.
Ekssudat uchun solishtirma og’irligining baland bo’lishi va oqsil miqdori 3% dan yuqori bo’lishi harakterli. Buni aniqlash uchun Rivalt sinovi o’’tkaziladi. Bunda sirka kislotaning suyuq eritmasiga bir tomchi plevral suyuqlik tomizilganda undagi seromusin cho’kmaga tushayotib “bulut” hosil qiladi.
Suyuqlikni mikroskopik tekshirish hujayra tarkibini hisoblashga imkon beradi. Masalan, neytrofillar ko’pligi yiringli yallig’lanishda, limfositlar – immunli yallig’lanishda, eritrositlar – gemotoraksda, atipik hujayralar – plevra o’smasida aniqlanishi mumkin. Bundan tashqari mikroorganizmalar aniqlanadi.
Funksional tekshirish usullari
Tashqi nafas faoliyatini tekshirish.
Nafas muhim hayotiy jarayon bo’lib, unda o’pka hilma-hil faoliyat ko’rsatadi. U gaz almashuvida, issiqlik almashuvida, kislota – asos holatini boshqarishda, suv almashinuvida ishtirok etadi. Bulardan asosiysi gaz almashinuvi bo’lib u ikki qismdan iborat: tashqi (o’pka) nafasi va ishki (to’qima) nafasi. Tashqi nafas o’pkaning mayda tomirlaridagi qon va tashqi muhit o’rtasidagi gaz almashinuv jarayoni bo’lib, buning natijasida o’pkaga kelayotgan vena qoni arteriya qoniga aylanadi, ya’ni u kislorod bilan to’yinib ortiqcha karbonat angidrid gazlari chiqib ketadi.
Tashqi nafasda o’pka ventilyasiyasi alveolalarga gaz kirishini ta’minlaydi; diffuziya – alveolalarda gaz almashinuvining asosi va perfuziya o’pkaga bosim orqali qon kelishi bo’lib hisoblanadi. Tashqi nafas apparatlarining (nafas muskullari, havo yo’llari, alveolalar, o’pka qon tomirlari) me’yorida ishlashi organizmning tashqi va ichki muhiti ortasida gaz almashinuvini taminlab beradi, shu bilan birga to’qima nafas olishi ham me’yorida bo’ladi.
Tashqi nafas spirograf asbobi bilan tekshiriladi. Tashqi nafas faoliyatini jadval tariqasida yozib olish (O’TS va boshqa o’pka hajmlari) – spirogramma deyiladi.
Spirometriya – bemor tinch yotgan holatda bajariladi. Bu usul sodda va oson.
Sog’lom odam bir marta tinch holatda nafas olganda 500 ml. Havo oladi va shuncha havo chiqaradi. Bu havo nafas hajmi deb ataladi. So’ngra bemor maksimal chuqur nafas oladi va olingan havoni maksimal tez kuchli chiqaradi (Tiffno testi).
Asosiy spirografik ko’rsatgichlar (o’pka hajmlari) statik va dinamik qismlarga bo’linadi.
Statik hajm harakteristikasi.
O’TS – maksimal nafas olish bilan, maksimal o’pkadan chiqarilgan havo hajmi. Gaz almashinishida qatnashadigan nafas hajmining bir qismi alveolyar hajm deb ataladi, qoldig’i esa (30% nafas hajmi) “o’lik bo’shlig’i” da bo’ladi va gaz almashinuvida qatnashmaydi.
U 150 ml. Bo’lib havoni namlab va ilitib beradi.
Dinamik hajm ko’rsatgichlari.
Tez-tez nafas olgandagi o’pkaning tiriklik sig’imi

• 
  bu tekshiriluvchi maksimal nafas olgandan keyin, u uchun iloji boricha maksimal kuch va tezlik bilan chiqariladigan havo hajmi.
  

Tez-tez nafas chiqarish hajmi 1 – sekundda chuqur nafas olgandan so’ng, maksimal kuch bilan birinchi sekundda o’pkadan chiqarilgan havo. Tez nafas chiqarish hajmi avvalo katta nafas yo’llari holatini aks ettiradi. U o’pka tiriklik sig’imini ma’lum foizini tashkil qiladi. (me’yorida – 75%)
Tez nafas chiqarish bilan tez nafas olishdagi o’pkani tiriklik sig’imi nisbati (Tiffno indexi) (70% ni tashkil qiladi). Tiffno indeksi nafas chiqarish kuchayishi bilan ortib boradi.
Bu nisbat nafasni obstruktiv va restruktiv buzilishlari diagnostikasida muhim.
Agar tez nafas chiqarish indexi pasaysa (tiffno indexi 70% dan kam) bu obstruksiyadan dalolat beradi. Ham tez nafas chiqarish, ham tez nafas olishdagi Tiffno indexi (70%) pasaygan bo’lsa – bu restriksiyani ko’rsatadi. (rasm)
Pnevmotahometriya.
B.E.Votchalning pnevmotaxometriya asbobi bilan o’lchanadi. Nafas olish va nafas chiqarishdagi eng ko’p hajm tezligi 1 sekundda naychadan o’tgan havoning hajmi bilan aniqlanadi. Tez nafas olish va chiqarishdagi hajm tezligi (me’yorida 5-7l/sek.) va tinch holatda nafas olish va chiqarish hajm tezligi (mey’orida 300-500ml/sek). Bronhdan havoni o’tish tezligi bronh o’tkazuvchanlik holatini aks ettiradi; nafas chiqarish tezligini susayishi – bronhlar abstruksiyasi belgisi bo’lib hisoblanadi.