Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti



Yüklə 7,91 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə121/431
tarix15.09.2023
ölçüsü7,91 Mb.
#143696
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   431
Anjuman Boku (6)

Аннотация:
 В данной статье рассматриваются особенности языка и 
письменности рукописей «Кодекс Куманикус» и « Китаб-и мажму-и 
таржумон туркий ва ажамий ва мугулий ва форсий», занимающих особое 
место в истории тюркских народов в XIV века выделяются. Литературные 
произведения, созданные в Средней Азии и на территории Золотой Орды в 
этот период, очень сложны в языковом отношении и отличаются друг от 
друга. Потому что основу языка этих произведений составляют, с одной 
стороны, традиции тюркского литературного языка предшествующих 


252 
периодов, с другой стороны, в них широко присутствуют языковые 
особенности тюркских народов, проживавших на этой территории. . 
Ключевые слова: Золотая Орда, Средняя Азия, язык, письменность, 
рукопись, графика, персидский, арабский, куманский, латинский, 
монгольский, немецкий. 
Annotation:
This article describes the language and writing characteristics 
of the manuscripts "Codex Kumanikus" and "Kitab-i majmu-i tarjumon-u turkiy va 
ajami va mugali va farsi", which have a special place in the history of the Turkic 
peoples of the 14th century. Literary works created in Central Asia and the 
territory of the Golden Horde during this period are very complex in terms of 
language and differ from each other. Because the basis of the language of these 
works is, on the one hand, the tradition of the Turkish literary language of the 
previous periods, on the other hand, the language characteristics of the Turkic 
peoples who lived in this territory are widely present in them. 
Key words:
Golden Horde, Central Asia, language, script, manuscript, 
graphics, Persian, Arabic, Cuman, Latin, Mongolian, German. 
 
Turkiy tillarning taraqqiy etish jarayoni ba’zi davrlarda anchayin tezlashgan 
bo’lsa, ba’zi davrlarga kelib bu jarayon bir oz sekinlashagani tarixiy manbalardan 
barchamizga ma’lum. 
Turkiy xalqlar yashaydigan hududlarining tashkil topishi va barqarorlashuvi 
meloddan avvalgi birinchi mingyillikdan boshlab turli tarixiy davrlarga tegishli. 
Bunday uzoq davr mobaynida turkiy tillarni hududiy til birligidagi qo’shni turkiy 
tillar bilan ham, boshqa qardosh bo’lmagan tillar bilan ham yaqin aloqada bo’lishi 
natijasida bir qancha umumiy leksik, fonetik hamda grammatik xususiyatlarga ega 
bo’lganligini ko’rsatadi[1,17].
XIII–XIV
 
asrlar turkiy xalqlar va turkiy tillar tarixida alohida va murakkab 
davrni tashkil etadi. Bu hol shu davr yozuv yodgorliklarida ham aks etgan. 
Bu davrda O’rta Osiyo va Oltin O’rda territoriyasida yaratilgan adabiy 
asarlar til jihatidan ancha murakkab bo’lib, bir-biridan farq qiladi. CHunki, bu 
asarlar tilining asosini, bir tomonidan, oldingi davrlar turkiy adabiy til tradisiyasi 
tashkil etsa, ikkinchi tomondan, bularda shu territoriyada yashagan turkiy 
xalqlarning til xususiyatlari ancha keng o’rin olgan. 
Ushbu asarlarning til jihatdan bir-biridan farq qilishiga, birinchi navbatda, 
ularning juda katta manzilda va har xil joylarda yaratilganligi sabab bo’lgan. 
Masalan, “Guliston bit-turkiy” asari Misrda, “Qisasi Rabg’o’ziy” va 
“Muhabbatnoma” Xorazmda yaratilgan. “Nahjul farodis”ni ko’pchilik turkologlar 
Volga bo’yida, ya’ni Oltin O’rda xonligining markazi bo’lgan Saroy shahrida 
yaratilgan, deb hisoblaydilar. “Xusrav va SHirin” asari Oltin O’rda shahzodasi 


253 
Tinibek va uning xotini Xonmalikka bag’ishlangan bo’lib, asarning hozircha 
ma’lum bo’lgan yagona nusxasi Berka Faqih ismli shoir tomonidan Misrda 
ko’chirilgan. “O’g’iznoma”ning yaratilgan joyini ba’zilar Turfanga, boshqalar 
Ettisuvga nisbat beradilar. “Tafsir” Qarshi shahridan topilgan bo’lsa ham uning 
qaerda yaratilganligi hozirgacha aniqlangan emas. Bundan tashqari, “O’g’iznoma”, 
“Muhabbatnoma” kabi bir qator asarlar qadimgi uyg’ur yozuvida ham 
ko’chirilgani, bu asarlarning arab va uyg’ur yozuvlaridagi nusxalari o’rtasida 
strukturasi va til jihatdan ma’lum farqlarga ega bo’lishi kabi hollarni ham hisobga 
olish kerak bo’ladi[8]. 
Turkiy tillar tarixida alohida ahamiyatga ega bo’lgan, yuqorida aytib o’tilgan 
manzilda kitobat qilingan, XIV asr lug’atchilik an’anasini o’zida mujassam etgan 
ikki buyuk obidaning biri “Kitab-i majmu-i tarjumon turkiy va ajamiy va 
mo’g’uliy va forsiy” (qisqartirilgan nomi: “Tarjumon turkiy”) bo’lsa, ikkinchisi 
“Kodeks kumanikus” (qumanlarning muqovalangan qadimiy qo’lyozmasi)dir. 
“Tarjumon turkiy” bugungi kunda Niderlandiyaning Leyden kutubxonasida Varner 
qo’lyozmalar to’plamida 517 katalog (Leiden, Warner № 517) raqami bilan 
saqlanadi. Leyden kutubxonasidagi qo’lyozmalar katalogi bilan shug’ullangan 
Niderlandiyalik tarixchi va sharqshunos olim Reynxart Dozining ta’kidlashicha bu 
qo’lyozmaning Oksford universiteti boshqa yana ikkita nusxasi mavjud[5]. Ammo 
qo’lyozmaning Leydin kutubxonasida saqlanayotgan va bugungi kungacha jahon 
turkiyshunoslariga ma’lum bo’lgan nusxasi nodir nusxa sanaladi. CHunki, R. Dozi 
ta’kidlab o’tgan nusxa haqida bugungi kungacha undan boshqa hech bir turkshunos 
olim ma’lumot bergan emas. Qo’lyozmaning umumiy hajmi 76 qo’lyozma 
sahifadan iborat bo’lib, uning birinchi qismi (1 sahifadan 62b sahifagacha hamda 
76 a sahifasi) turkcha va ikkinchi qismi (63a sahifadan 75b sahifagacha) 
mo’g’ulchadan iborat. Obidaning birinchi, 62b sahifasi, 63 a sahifasi hamda 76 b 
sahifalaridagi arabcha yozuvlar turli xattotlarga tegishli ekanligi anglashiladi. 
Qo’lyozmaning oxirida asar muallifning dasxati bilan bitilgan bir turkcha 
hikoyaning boshlanishi yozilgan bo’lib ushbu yozuv e’tiborsizlik bilan bitilgan, 
ba’zi joylarini o’qish ancha qiyin.
“Kodeks kumanikus” qo’lyozmasi bugungi kunda Venesiyadagi Marchana 
kutubxonasida DXLIX (№549) katalog raqami bilan ro’yxatga olingan, u №1597 
xona raqami bilan saqlanadi.
YOdgorlik «

Yüklə 7,91 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   117   118   119   120   121   122   123   124   ...   431




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin