Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Açar sözlər:
Orxan Pamuk, Şərq, Qərb, kimlik, postmodernizm 
 
Xulosa 
Maqolada turk postmodern adabiyotining asosiy namoyandalaridan biri 
Orxon Pamukning uchinchi romani “Oq qala”da Sharq madaniyati va hayoti 
(Usmonlilar misolida) G‘arb (Italiya) bilan qiyoslanishi va muallifning shaxsni 
izlash tadqiqotda ishtirok etadi. Yozuvchi romanda venetsiyalik qul bilan usmonli 
muallim o‘rtasidagi muloqotda ikki xil davlat va muhitning individual 
xususiyatlari va ziddiyatlarini ko‘rsatishga harakat qilgan. “Oq qala” turkiy nasrda 
turli tarixiy va badiiy matnlarning bog‘lanishi, kollajlanishi, umuman postmodern 
uslublarning qo‘llanilishi jihatidan o‘ziga xos o‘rin tutgan asardir. 
Kalit so'zlar:
Orxon Pamuk, Sharq, Garb, ozlik, postmodernizm 
Summary 
Comparison of Eastern (Ottoman) and Western (Italy) culture, life, and the 
author's searches for identity in the third novel “White Castle” by one of the 
leading figures of Turkish postmodern literature Orkhan Pamuk are involved in the 
study.In the novel, the author tries to show the individual characteristics and 
contradictions of two countries and environments in the dialogue between the 
Venetian slave and the Ottoman teacher. "White Castle" is a work that occupies a 
unique place in Turkish prose in terms of the connection, a collage of various 
historical and literary texts, and the application of postmodern techniques in 
general. 
Keywords
: Orhan Pamuk, East, West, identity, postmodernism 
XX əsrdə dünyada olduğu kimi Türkiyə ədəbiyyatında roman janrı digər 
ədəbi janrlarla müqayisədə funksionallığı ilə seçilmiş, əsrin hər onilliyində onlarla 
romanlar yazılmışdır. 1970-ci illərin sonu 1980-ci illərin əvvələrindən başlayaraq 
Türkiyə romanı janr trnsformasiyası baş vermis, ənənəvi roman tipindən fərqlənən, 
Qərb roman texnikasının təsiri ilə əsərlər yazılmağa başlanmışdır. Qeyd etdiyimiz 
dövrün Türkiyə romanı tarixində xüsusi əhəmiyyət kəsb edən dəyişmə dönəmi 
olduğunu bu dövrün tanınımış tədqiqatçıları da etiraf edir. “Tərcümə, təqlid və 
nümunə götürmək mərhələlərini geridə qoyan türk romanı son on ildə (70ci illərlə 
80-ci illərin əvvəlləri) Qərbin təhkiyə texnikası yeniliklərini yerli mövzulara tətbiq 

---

249 
edərək 
forma 
və 
məzmun 
uyğunluğunu təşkil edən milli sintezi 
gerçəkləşdirmişdir”. [1:28] 
Qeyd etdiyimiz dəyişmə prosesinin ən böyük nümayəndəsi və yaradıcısı 
Orxan Pamuk olmuşdur. XX əsrdə, xüsusən də əsrin ikinci yarısında ən yaxşı 
dünya romançıları miqyasına yüksələ bilən yazıçılar arasında türk yazıçısı Orxan 
Pamuk imzası da vardır. Orxan Pamuk XX əsrin 80-ci illərindən başlayaraq 
yeniləşməyə, transformasiyaya başlayan Türkiyə romanın əsas istiqamətverici 
imzası olmuşdur.
Orxan Pamuk Türkiyə və ümumilikdə Türk dünyasının postmodern 
romançılığının dünya miqyasında ən böyük təmsilçilərindən biridir. O, ilk romanı 
olan “Cövdət bəy və oğulları”ndan başlayaraq hələlik son romanı “Vəba 
gecələri”nə qədər əsərlərinin əsas obyekti Türkiyə və türk insanıdır. Özü də hər 
zaman qürurla bir türk yazıçısı olduğunu, İstanbulu yazdığını bildirmişdir.
Orxan Pamukun nəsrində postmodern ənənənin oturuşması, intertekst, kollaj
və digər cərəyan elementlərinin sistemli istifadəsi baxımından 1983-cü ildə işıq 
üzü görmüş “Bəyaz qala” romanı xüsusi əhəmiyyətə malikdir.
Bəyaz qala” romanında Şərq-Qərb qarşılaşması, bəzən də qarşıdurması 
fonunda insan şəxsiyyətinin, kimliyinin axtarışı əsas xətt kimi keçməkdədir. 
Müxtəlif mətnlərin bəzən də alluziya şəkildə istifadə edilərək kollaj edildiyi 
romanda başlıca motiv italyan (Venesiyalı) kölə ilə Osmanlı hocasının dialoqunda 
üzə çıxır. Onların bir-birinə hədsiz bənzərliyi üzərində müəllif özünün ziddiyyətli 
təhkiyə strukturu olan romanının kompozisiyasını qurmuşdur. Romanda lokal 
çərçivədə fərdin özünün kimliyini, şəxsiyyətini itirməsi və durmadan onun axtarışı, 
geniş kontekstdə isə Şərqlə Qərbin bir-birinə qarşılıqlı diffuziyası, xüsusən Qərbin 
təsirləri ön planda təsvir edilmişdir. Osmanlı dənizçilərinə əsir düşən gənc 
Venesiyalı kölə qısa zamanda oxuduğu kitablar, əldə etdiyi biliyi sayəsində 
həbsxanada hamının tanıdığı və hörmət bəslədiyi şəxsə çevrilir. Ona müsəlmanlığı 
qəbul edərək azad olmağı təklif etsələr də, bununla razılaşmır. Bir növ kimliyi 
uğrunda mübarizə aparır. Ona fiziki baxımından çox bənzəyən Hocaya qul kimi 
verildikdən sonra əsərdə qarşılıqlı təsir, bir-birilərini dəyişdirmə mücadiləsi də 
başlayır. Müəllif qərbli obrazın, onun düşüncələrinin yanında duraraq Şərqin, 
Osmanlının geriliyini, renessans keçirmiş Qərbin yanında axsadığını təsvir edir. 
“Romanın sonunda mühasirə edilən Bəyaz qala (Doppio qalası) eyni zamanda, 
Hoca üçün ələ keçirilməyən və ulaşılmayan (Sonda Osmanlı ordusunun bu cəhdi 
məğlubiyyətlə bitir.) Qərblilik düşüncəsini rəmzləşdirəm metaforadır”. [3: 121] 
Romanda dünya ədəbiyyatında, eləcə də Osmanlı arxivlərində yer alan 
sujetlər, motivlərdən istifadə olunmuşdur. Əsərin böyük bir hissəsini Venesiyalı 
kölə ilə Osmanlı hocasının dialoqları təşkil edir. Yazıçı obrazlarının timsalında 

---

250 
fərqli mühitin insanlarını, onların düşüncələrini qarşılaşdırır, Qərb-Şərq 
dilemmasının mahiyyətini açır.
Sonda Hocanın öz oxşarının, Venesiyalının yerinə keçməsi və onun 
vətəninə, Venesiyaya qaçması da təkcə kimlik deyil, fikir, ideya axtarışının və 
onun tapılacağı koordinatları göstərmiş olur. “Bir-birilərini tanıma, anlama 
cəhdləri gedərək qarşılıqlı təsirlənmə, başqalaşma hətta bir-birilərinə çevrilməyə 
qədər çatır. Bu iki fiqurun əldə etdiyi etdiyi nəticə elmi baxımdan uğursuzluqdur. 
Kimlik axtarışı baxımından yanadıqda isə, bizə görə, Orxan Pamuk da aydınlığa 
gedən yolun qaranlıqdan keçdiyini düşünməkdədir”. [4:215] 
Qədim dastanlarda uşağa müəyyən yaşda, etdiyi qəhrəmanlığa görə ad 
verilməsi ənənəsi vardır. Bu motiv transformasiya olunaraq yazılı mətnlərdə 
müxtəlif formalarda istifadə olunmuşdur. Çingiz Aytmatovun “Ağ gəmi” əsərində 
də taleyi qeyri-müəyyən olan uşağın adı olmur. Orxan Pamuk da “Bəyaz qala”da 
süjetin diaoloji tərəflərinə hər hansı ad vermir, sadəcə Venesiyalı kölə və Osmanlı 
hoca adlandırır. Bununla da yazıçı obrazlarını kimlik axtarışında olduqlarına işarə 
edir. “Mən niyə mənəm?” [5:27] 
fikri romanın ana tezisinə çevrilərək sirləri çözən açar funksiyasını icra edir.
Orxan Pamuk öncəki romanı “Səssiz ev”ə göndərmə edərək tarixçi obrazı 
Faruq bəyin Qəbzədəki arxivdə XVII əsrə aid əlyazma mətninin tapması ilə 
romanına başlayır. Romanın sonrakı hissələri birinci şəxsin təkində, Venesiyalı 
kölənin dili ilə nəql edilir. Lakin romanın sonunda təhkiyəçi baxımından dəyişimi 
görürük, əsərin venesiyalı kölənin yoxsa Hocanın nəql etməsi ziddiyyəti ilə qarşı-
qarşıya qalırıq. Bu da yazıçı olaraq Orxan Pamukun texniki yazarlıq bacarığının 
göstəricisi kimi maraq doğurur. “Bəyaz qala”nın əlyazmasını iltalyan kölənin, 
yoxsa Osmanlı hocasının yazdığını mən də bilmirəm”. [5:131] 
Jak Derrida bütün mətnləri bu və ya digər dərəcədə bir-biri ilə bağlı 
olduğunu, dünyanın sonsuz bir mətn olduğunu yazmışdır. “Mətnin özü bir çox 
başqa mətnlərə istinad edərək heç vaxt eyni mətn olaraq qalmır. O, həmişə açıqdır, 
sonsuzluğa potensial olaraq açıqdır, heç vaxt özünə və ya hüdudlarına çəkilmir.” 
[2:36] 
Orxan Pamukun romanında da müxtəlif bədii və elmi əsərləri 
dekonstruksiya edərək qurduğu süjet xətttinə düzən Orxan Pamuk romana yazdığı 
son sözündə istifadə etdiyi mətnlərin adını bir-bir çəkir. Orxan Pamukun “Bəyaz 
qala” romanı türk postmodern romançılığına yeni dəyərlər qazandırmış əsərdir. 
Burada Orxan Pamukun yazıçı kimi daima düşündüyü əsas mövzularından olan 
Şərq-Qərb qarşıdurması məhz insanın kimliyinin axtarışı timsalında təsvir 
edilmişdir.