Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
 
 

---

237 
SOVET DÖVRÜ AZƏRBAYCAN YAZARLARININ
EPİSTOLYAR ƏSƏRLƏRİNDƏ TÜRKİYƏ 

Aygün Bağırlı 
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Azərbaycan MEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutu
(Ozarbayjon) 
 
Şəxsiyyətlərin, ayrı-ayrı ziyalıların epistolyar irsləri–xatirələri, gündəlikləri, 
məktubları, yol qeydləri bəzən həmin dövrün ictimai-siyasi durumunu, həyat və 
yaşam tərzini, tarixini və sosial-mədəni həyatını anlatmaq baxımından cild-cild 
elmi əsərlərdən, tarix kitablarından da dəyərli mənbə ola bilər. Sovyetlər 
dönəmində kommunist diktaturasının iki qardaş dövlətin – Azərbaycan və 
Türkiyənin arasına çəkdiyi siyasi və coğrafi sərhədlər gediş-gəlişə, sıx ünsiyyətə, 
ədəbi-mədəni, sosial-iqtisadi ilişkilərə əngəl olsa da ruhi-mənəvi körpüləri tam qıra 
bilməmişdir. Bu ruhi-mənəvi bağlar ayrı-ayrı aydınların, yazarların, şairlərin, 
ozanların içlərində yaşatdığı həsrət qarışıq sevginin sayəsində qorunmuşdur.
İki qardaş milləti bağlayan bütün bağları qoparmağa çalışan Sovet 
İmperiyasının bizi milli dəyərlərimizdən, mənəvi-tarixi köklərimizdən ayırmaq 
cəhdi və istəyi nəinki bu ilişkiləri, hətta türk sözünün özünü belə ifadə etməyi 
qadağan etmişdir. Yüzlərlə söz və düşüncə adamı “pantürkist”, “panislamist” 
damğası ilə ittiham edilərək repressiya qurbanı olmuş, “vətən xaini” damğası ilə 
vətəndən sürgün edilmişdir. Türkiyə-Azərbaycan arasındakı ədəbi-mədəni, siyasi 
ilişkilərdə 30 ildən çox, 40 ilə yaxın soyuqluq olmuşdur.
Uzun zaman ideoloji yasaq və qadağalara, kommunist diktatorluğuna qarşı 
bəzən birbaşa, bəzən də dolayısı ilə mücadilə edən Sovet dövrü Azərbaycan şair 
və yazarlarının Türkiyə ilə ilgili xatirələri, səfər və görüşləri haqqındakı qeydləri 
bu gün üçün qiymətli sənədlərdir. Bu əsərlərdə olan məlumatlar bizə o dövrdə 
Türkiyə Cumhuriyyətinin ictimai-siyasi və sosial-mədəni durumu haqqında 
məlumatlar verir, həmçinin zorla sərhədlərə ayrılan Türkiyə və Azərbaycanın bir-
birinə olan mənəvi bağlılığını, sevgisini özündə əks etdirir.
Azərbaycanın yazar və şairlərindən olan Nigar Rəfibəylinin, İsmayıl 
Şıxlının, Xəlil Rza Ulutürkün, Anarın, Elçinin və başqalarının epistolyar irsindəki 
nümunələr Sovetlər dönəmi Türkiyə – Azərbaycan mədəni əlaqələrinin ən 
qiymətli qaynağı hesab oluna bilər.
Sovyetlər dönəmində Türkiyə – Azərbaycan mədəni əlaqələrini, Türkiyə 
Cumhuriyyətinin sosial-mədəni həyatı haqqındakı təsəvvürləri, hər iki millət 
arasında qardaşlıq bağlarını özündə əks etdirən Azərbaycan yazarlarının epistolyar 

---

238 
əsərləri araşdırılarkən, bu əsərlərdə sovet ideologiyasının və kommunist 
diktaturasının xalqımıza qarşı həyata keçirdiyi mənəvi və mədəni represiyalar da 
görünmüş olur.
Türk ədəbiyyatşünası Seyfeddin Altaylı Xəlil Rza haqqında olan bir yazısında 
yazır: 1988 – ci ildə hələ Sovetlər Birliyi dagılmamış Bakıda yazar və şair dostum 
Sabir Rüstəmxanlının məkanında Xəlil Rza ilə söhbət edərkən elə sözlər 
danışmışdı ki, heyrətlənmişdim. Rəhmətliyin ürəyi elə dolu idi ki, duyğularını 
anlatmağa çalışarkən kəlimələr aciz qalırdı. Və söylədikləri bir insanı ipə 
götürəcək qədər aşırıydı. O illərdə Türkiyədən bir insanın Bakıda olması bir 
möcüzə sayılırdı. Müsafiri olduğunuz insanlar üçün dünyada bundan daha böyük 
bəxtiyarlıq olmazdı. O vaxtlar Azərbaycanda olarkən, insanların yaşadıqları 
duyğuları təsvir etmek çox çətindir. Türk vətəndaşı olan bir kimsəni evində qonaq 
etmək hər Azərbaycan türkünün platonik eşqiydi. Xəlil Rza ilə qarşılıqlı oturub 
söhbət edərkən, Türkiyəli bir qardaşıyla dərtləşməyin ona verdiyi həzzi 
baxışlarındakı sevinc şölələrindən hiss edib ona bu duyğuları yaşatmaqda vəsilə 
olduğumdan sonsuz dərəcədə mutlu olmuşdum. Bu duyğuları bizə qarşılıqlı olaraq 
yaşatdığı üçün də Ulu Tanrıya ən dərin səmimiyyətimlə dua edib şükür etmişdim. 
Ürəyimdə duyduğum mutluluğu ve sevinci çox istəməmə baxmayaraq divarların da 
qulağı var deyə rəhmətliyə açıqlamamışdım. Belə şəxsiyyətlərə sahib Azərbaycan 
dünən dövlət qurmağı öyrətdiyi kimsələrə əsir ola bilməzdi, olmadı da... İnşallah 
bir gün gələr üzünün digər qismi də gülər ve böyük bir niskil tarixə qarırşar. O 
günün yolçuları nə müqəddəs insanlardır. ya Rabb!
Müəllif “Türk vətəndaşı olan bir kimsəni evində qonaq etmək hər 
Azərbaycan türkünün platonik eşqiydi” fikrində heç bir ifrata varmamışdı. 
Həqiqətən, o illərdə Türk vətəndaşı olan kimsəni nəinki qonaq etmək, onunla 
yaxından görüşmək, söhbət etmək bir xoşbəxtlik, bir sevinc demək idi. Dini bir, 
dili bir, ancaq illərdir ayrı yaşamağa məhkum edilmiş qardaşların görüşünü, o anın 
duyğularını təsəvvür etmək çətin deyil.
Azərbaycanın görkəmli yazarı mərhum İsmayıl Şıxlı bir məqaləsində Xəlil 
Rzanın hələ 1960-cı illərdəki mübarizəsi haqqında yazır: 
“1960-cı illərdə gənclər arasında qərib davranışlar gözə çarpırdı. Bir şeylər 
axtarır, gözləyir və bir şeylər üçün hazırlanır, bir şeylər söyləmək istəyirdilər. 
Bəzən dənizə gedib həftələrlə üzmək, kürək çəkmək öyrənirdilər. Səbəbini 
soruşanda isə bir gün lazım olar, – deyirdilər. Qarlı, fırtınalı havalarda dənizə girər, 
buzlar üzərində yalın ayaqla qaçardılar. Bir-birlərini qara basdırardılar. Səbəbini 
soruşanda isə gülümsəyərək “bəlkə, bir gün gərək olar” – deyə cavab verərdilər.
Özlərinə əziyyət verər, günlərcə ac-susuz qalardılar. Belə çətinliklərlə üzləşə 
bilərik deyərdilər. Bir şey üçün hazırlandıqları bəlli idi. Xəlil Rza da bunlardan biri 
idi. O da bu yolun yolçusuydu”. 

---

239 
İsmayıl Şıxlı 60-cı illərin gəncləri hazırlanırdı – deyəndə, onların bir gün öz 
məqsədləri, əqidələri, türklük sevdası, Turan uğrunda qarşılaşacaqları çətinliklər 
üçün hazırlaşdıqlarını nəzərdə tuturdu. Necə ki, Xəlil Rza 90-cı ildə arzuları 
uğrunda Lefortovo zindanını “ziyarət” etməli oldu, ömrünün 9 ayını zindanda 
yaşadı. 
Xalq yazıçısı Anar uşaqlıq xatirələrinin birində yazır: atam radioda Türkiyə 
dalğasını tutub alçaq səslə verilişləri dinləyər, qurtaran kimi dalğanı dəyişər, əqrəbi 
ya Bakının, ya da Moskvanın üzərinə qoyardı. Bir dəfə atam verilişi dinləyəndən 
sonra dalğanı dəyişməyi unutdu, mən tez yaxınlaşıb əqrəbin yerini dəyişdim. Bunu 
görən atam kövrələrək başımı sığalladı, sən nə tez böyüdün? – dedi. Onda Anarın 
on yaşı var idi. Bu ehtiyatlılıq ona görə idi ki, hər an evə “gözlənilməz” qonaq gələ 
bilər, şairin Türkiyəyə nə məqsədlə “qulaq asdığı” sorğulara və cəzalara səbəb ola 
bilərdi. 
1964-cü ildən Sovetlər Birliyi ilə Türkiyə arasında elmi-mədəni 
razılaşmalardan sonra Azərbaycan şairlərinin Türkiyəyə, türk yazıçılarının 
Azərbaycana səfərləri baş tuturdu. 1964-cü ildə Azərbaycan yazıçısı Mehdi 
Hüseyn Türkiyədə səfərdə olmuş, elə həmin il “Bir ay və bir gün” adlı kitab çap 
etdirmiş, bütün yol qeydlərini, keçirdiyi görüşləri, hər görüşün onda yaratdığı 
təəssüratı ətraflı şəkildə yazmış və oxucularla bölüşmüşdü. Düzdür, Mehdi 
Hüseynin bu kitabı bir Sovet nümayəndəsinin Türkiyəyə münasibətini və baxışını, 
dövrün qatı ideoloji izlərini göstərsə də burada bizim üçün gərəkli olan nüanslar da 
öz əksini tapır. Yazıçı orada olan zaman “Yeni İstanbul” qəzetinin 43 il keçməsinə 
baxmayaraq Azərbaycanda “Müsavat”ın, “Cümhuriyyət”in süqutundan hələ də 
ürək ağrısı ilə yazdığını göstərir.
1967-ci ilin iyun ayında isə Əziz Nesin, Yaşar Kamal və Məlih Cövdət Antay 
Azərbaycanda səfərdə olurlar. Bu heyəti müşayiət edən Qılman İlkin sonralar 
“Türk yazıçıları Bakıda” adlı kitabça çap etdirmişdir. Keçirdikləri görüşləri, 
onların Azərbaycan haqqında təəssüratlarını bu kitabdan öyrənmiş oluruq.
1968-ci ildə Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, İsmayıl Şıxlı, Süleyman Rüstəm, 
Məsud Vəliyev, Xəlil Rza, Qasım Qasımzadədən ibarət yazıçı heyəti Türkiyədə 
olur. Bu iki qardaş ölkənin uzun illərin ayrılığından sonra təsirli və yaddaqalan 
görüşü idi.
Nigar Rəfibəyli üçün Türkiyə digər yurddaşlarından fərqli olaraq həm də ona 
görə əziz və doğma idi ki, onun 39 il üzünü görmədiyi qardaşı bu ölkədə yaşayırdı. 
Bu görüşdən nə qədər təsirlənib duyğulansa da onun ağlamağa ixtiyarı və icazəsi 
yox idi. Həmin görüşün digər şahidləri yazırlar ki, Nigar xanım biz İstambula 
enərkən duyğulandı, kövrəldi, amma hissini içində boğdu, ağlamadı. Yoldaşı Rəsul 
Rza, ona – möhkəm ol – dedi. Onlar bilirdilər ki, kənardan onlara nəzarət edirlər. 

---

240 
Nigar Rəfibəyli bir il sonra ikinci dəfə Türkiyəyə səfər edib qayıdandan 
sonra “Sağlıqla qal, yaxın qonşu” adlı geniş həcmli yazısında gördüyü tarixi 
abidələr, muzeylər, cameələr, onlar haqqındakı rəvayətlər, İstambuldakı teatr 
səhnələri, “Gənclik və idman bayramın”dakı coşqu, tələbə nümayişləri, adalara 
səyahəti zamanı rastlaşdığı macəralar, müsafiri olduğu evlərdəki hörmət və 
ehtiramdan geniş söz açır. Görüşdüyü şair və yazarların yaradıcılığı haqqında 
mütləq, qısa da olsa Azərbaycan oxucusuna məlumat verir, sanki özü görüb 
tanıdığı Türkiyəni həmvətənlərinə də tanıtmaq, göstərmək istəyirdi. Çoxlarının 
yuxularda, xəyallarda qonaq olduğu İstanbulu Nigar xanım belə təsvir edir: 
İstanbul dünyanın gözəl şəhərlərindən biridir. Beş yüzdən artıq cameəsi və 
saysız-hesabsız minarələri ilə bu şəhər minarələr meşəsinə bənzəyir. Möhtəşəm 
tarixi memarlıq əsərləri olan bu cameələr və minarələr İstanbulu dünyanın başqa 
şəhərlərindən ayırır, ona xüsusi bir gözəllik verir. Kino-filmlərdə gördüyüm 
Amerika şəhərləri, Nyu-York, Vaşinqton və başqa şəhərlər, mənə elə gəlir ki, çox 
hündür göydələn binaları ilə şəhəri səmadan mərhum eləmişlər. Bu göydələn 
binaların arasındakı quyu kimi küçələr daş bir torbaya bənzəyir. Bu səmasız 
şəhərlərdə yaşayanlar yəqin ki, bu daş torbaların içində sıxılır və darıxırlar. 
İctanbulun isə üstündəki səma təmiz, mavi və genişdir. Gecələr bu göy üzü parlaq 
ulduzlarla dolur. Bosforun mavi sularında parıl-parıl yanırlar. 
İstanbul axşamüstü və səhər tezdən gözəl olur. Yasəmən rəngli duman 
icərisindən görünən cameə və minarələr getdikcə dumandan sıyrılıb çıxır, üfüqdən 
qalxan günəşin şüaları altında parlayır, qədim və əsrarlı bir aləmdən xəbər verirlər. 
Nigar Rəfibəyli Türkiyənin təkcə zahiri gözəlliyini deyil, insanlarda gördüyü 
xoş münasibəti də yüksək dəyərləndirmişdir. Hər xalqı başqa xalqdan ayıran 
ümumi bir cəhət olur. Məndən soruşsalar ki, türklərin bu xüsusiyyəti nədir? 
Nəzakətdir – deyərəm. Şirindilli, mehriban təbiətli, xoşrəftarlı, qonaqpərəst xalq. 
Türkiyəyə keçən ilki səfərimizi İstanbuldan başladıq. Birinci diqqətimi cəlb edən 
bu nəzakət oldu. Kobud bir söz, köntöy bir hərəkət,bədrəftar görmək mümkün 
deyildi. Otellərdə, yeməkxanalarda qadın xidmətçiyə rast gəlmək olmaz. Burada 
cəld və iti işləyən cavan oğlanların rəftarı xoş, üzü gülərdir. Əvvəlcə mənə elə 
gəldi ki, Avropa ilə təması olan, daha doğrusu, bir qolu Asiyada, bir qolu 
Avropada olan bu şəhərin mədəni və xoş davranışı, xoş rəftarı Avropa 
mədəniyyətindən gələn bir cəhətdir. Lakin sonralar ölkənin içərisinə, dırinlərinə 
getdikcə başa düşdüm ki, bu xasiyyət mənbəyini xalq arasından alır, kəndlərdən, 
qəzalardan böyük şəhərlərə gələn bir keyfiyyətdir. Oteldə işləyən cavan oğlandan 
xəbər aldım: Əhməd, nerəlisin? – Erzincandanım, hanımefendi. – Yusif, sən 
nerəlisin? – Erzurumdanım, hanımefendi. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Rəsul Rza, Nigar Rəfibəyli, İsmayıl Şıxlı, 
Süleyman Rüstəm, Məsud Vəliyev 1968-ci ildə 14 apreldən 21 aprelədək 

---

241 
Türkiyədə olurlar. İsmayıl Şıxlının – İstanbulu öyrənməyə hardan başlayaq? – 
sualına qonaqları qarşılamağa gələn Əziz Nesin – “Tofiq Fikrətin “Aşiyan”ından 
başlayaq” – deyə cavab verir. Xəlil Rza yazır ki, təkcə Tofiq Fikətin deyil, həm də 
Əbdülhəq Hamidin, Rza Tofiqin, Namiq Kamalın, Hüseyn Cavidin, Mahmud 
Əkrəmin, Nigar xanım və başqa sənətkarların da həyat və yaradıcılıqlarına aid 
sərvətləri qoruyub saxlayan “Aşiyan” dağlı-dərəli, çinarlı, minarəli İstanbulun ən 
gözəl parçasıdır. Xəlil Rza vurğulayır ki, Tofiq Fikrətin vicdanı onu malikanəsinin 
yerləşdiyi bu füsunkar gözəlliyin içindən xalqının dərdlərini görməyə, onların 
tablosunu yaratmağa məcbur etmişdir. Müharibələrə, dartışmalara, haqsızlıqlara 
yox deyən şair bütün insanlığı narahat edən mövzulara toxunmuşdur.
Xəlil Rza öz gündəliyində Türkiyədə olarkən gördükləri tarixi abidələr, 
İstanbulun, Ankaranın əsrarəngiz təbiəti haqqında doya-doya bəhs edir. Şairin 
gündəliyində diqqət çəkən ilginc bir epizodu nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm: 
Məsud Əlioğlu və Qasım Qasımzadə küçədə ayaqqabı silən bir uşağa yaxınlaşıb 
çəkmələrini sildirmək istəyirlər.
– Yavrum, mənim ayaqqabımı silərsənmi? 
12-13
yaşlı cocuq bir an duruxdu, avtobusa nəzər saldı və cəld cavab verdi. 
–
Hayır, əfəndim. Türk çocuğu yabançıların çəkmələrini silməz. 
Çocuq silgi əşyalarını götürüb onlardan uzaqlaşır. Xəlil Rza uşağı çağırıb 
onunla söhbət edir, üçüncü sinifdə oxuduğunu bilib ondan bir şeir deməsini istəyir. 
Məktəbli Mehmet Akifin “İstiqlal” şeirini əzbər deyir. Xəlil Rza isə cavabında 
Nazim Hikmətdən deyir və maraqlı bir deyişmə alınır. Bi kiçik epizod bizə türk 
insanının, türk kişisinin bir şəxsiyyət kimi, qürurlu biri kimi yetişməsində 
tərbiyənin böyük rolunu isbatlayır.
Uşaq yazarı Əli Səmədli Türkiyə təəssüratlarını “Mən bir ceviz ağacıyam 
Gülxanə parkında” adlı yazısında oxucularıyla bölüşür. Əli Səmədli Seyid Battal 
Qazinin türbəsi, “Yazılı qaya” abidəsi, Çuxurca kəndindəki Frid Roma, Bizans 
abidələri haqqında, Bakıya çox bənzəyən İzmirdən söz açır, səfər boyu keçirdiyi 
görüşlərdən, isti və doğma münasibətlərdən könül dolusu danışır.
Yazı belə başlayır: 
Çocukluqdan içimdə bir Türkiyə vardı. Nağıla bənzər, yuxuya bənzər, 
əfsanəyə bənzər Türkiyə. Bu nağılı mənim duyğulu, həssas dünyamda yaradan 
Türk Hüseyn olmuşdu. Türk Hüseyn o vaxt Cahan müharibəsi illərindən, türk 
qoşunundan qopub Göyçay mahalında qalmış, artıq yaşa dolmuş, uca boylu, qırğı 
gözlü bir kişi idi. Həmişə başında qaragül dərisindən papaq olardı. Dalında bir 
carçı torbası, dolanırdı kənd-kəsəkləri yay-qış, payi-piyada. Onun hər gəlişi toy-
bayrama dönərdi biz kənd uşaqları üçün. Saqqızının, sancağının, iynəsinin, 
düyməsinin üstündə dava düşərdi. Hər gecə də bir evdə qonaq qalardı. Nə qədər 
qıtlıq olsa da, kimsə ondan bir parça çörəyini əsirgəməzdi – hər bir ocaqda ən əziz 

---

242 
qonaq kimi qarşılardılar onu. Çox az danışardı, dərdli adama oxşayırdı. Elə hey 
gözləri yol çəkərdi: gözü yolda qalanım var, – deyərdi həmişə. Gözəl avazla 
Quran oxumağı da vardı rəhmətliyin. Həm də illər qanlı-qadalı, qadağalı 
olduğundan Quranı hər yetən evdə oxumazdı. Oxuyanda da qapı-pəncərəni bərk-
bərk bağlatdırıb ehtiyatını əldən verməzdi. 
İçimdəki Türkiyəni bir də atamın uşaqkən, yarı pıçıltı ilə türk ləhcəsində 
Tofiq Fikrətdən oxuduğu misralar yaratmışdı. Nağılları, bayatıları çox sevdim 
çocuqluqdan. Onları mənə sevdirən bir nənəm oldu, bir də on səkkizinci il millət 
savaşından bizim elimizi, obamızı özünə yurd etmiş, yuva seçmiş istanbullu Türk 
Hüseyn. Allah ona min rəhmət eləsin. Doymaq bilməzdik Hüseyn babanın 
nağıllarından, tapmacalarından, söz-söhbətindən.
Çocuqkən Çavuş Hüseyn babadan çox eşitmişdim Ağrı dağının başı qarlı 
uca zirvəsi haqqında. Bəlkə də, elə ona görə tez-tez görürdüm röyalarda onu? Bu 
xoş gəlişimlə fəth etdim Ağrı dağının zirvəsini. Türkiyəyə varandan və onun sənət 
dahiləri ilə tanış olandan sonra Ağrı dağından da uca zirvələrlə qarşılaşdım bu 
diyarda. Anladım ki, bu torpaqda daha uca və fəthedilməz zirvələr varmış, ya 
rəbbi! Bu Mövlanə zirvəsiymiş, bu Yunus İmrə zirvəsiymiş, sən demə. Bu Atatürk 
zirvəsiymiş, sən demə. Sizlərdən ayrılmaq bir röya, bir nağıl gəlir mənə. Nağıllarda 
halallaşmaq var, röyalarda yox. Qoy bu görüşümüz bitməyən şirin röya olsun. 
Ayrılmaq istəməm bu şirin röyadan. Bu röyamın şirinliyindən, şəkərliliyindən bir 
qoşqu söylərəm sizlərə. 
Sizlərdən ayrılanda baxışlarınızı, 
gülüşlərinizi,
Nağıllarınızı, qoşqularınızı,
Özümlə aparacağam. 
Torpağınızdan bir ovuc, 
suyunuzdan bir ovuc 
özümlə aparacağam. 
Sizi qəlbimdə əkəcəyəm, 
Qəlbimdə sizə bir ev tikəcəyəm, 
Dincliyinizin, uşaqlarınızın
Keşiyini çəkəcəyəm, 
Nəfəsinizə nəfəs,
Yaşamağa həvəs,
Yaşayacağam nağıllı dünyamda 
Sizinlə qoşa, 
Ömrümü sizinlə, nağıllarda
vuracağam başa. 

---

243 
Memar və sənətşünas alim Cəfər Qiyasiyə də Sovet dövründə Türkiyədə 
olmaq nəsib olub. O, Türkiyədə olarkən bu ölkədə orta əsrlərdə azərbaycanlı 
memarların inşa etdikləri saraylar, abidələr, məscidlər, türbələr haqqında əldə 
etdiyi bilgilərə dair ətraflı məlumatlar verir. Niksarda Qırx qızlar türbəsini, 
Kemahda Menqucuq Məlik Qazi, el arasında böyüklüyünə görə “Divlər sərnici” 
adlandırılan Konya-Bəyşəhər yolunun üstündəki sərnic-sututarı, məşhur Mövlana 
türbəsi, Sivasda və Malatyadakı Ulu Cami, Amasyada Turumtay türbəsi, Konyada 
Sahib Ata məscidi, Van məscidi, XV əsrin II yarısında Hisn Kayfada tikilmiş gözəl 
biçimli türbə, başqa bir Ağqoyunlu abidəsi – Əhlətdəki Əmir Bayındır türbəsinin 
azərbaycanlı ustalar tərəfindən inşa edildiyini deyir. Alim bu abidələrin azəri 
ustalara məxsusluğunu həm türk alimlərinin əsərlərinə, həm də öz araşdırmalarına 
əsasən söyləmişdir.
Cəfər Qiyasi Bursadakı əski bir memarlıq kompleksinin – Yaşıl kompleksin 
də müəlliflərinin təbrizli ustalar olduğunu söyləyir. İfadəli biçimi, maraqlı dekoru, 
rəng koloriti, orijinal naxış, oyma bəzəkləri ilə diqqəti çəkən bu saray və türbələr 
göstərir ki, ölkələrimiz arasındakı ilişkilərin tarixi min illərlədir. Və bu əlaqələrə 
heç bir rejim, heç bir idarəetmə kölgə sala bilməmişdir.
Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayev türk xalqlarının ədəbiyyatı, 
kültürü haqqında danışanda bundan bir “ilişki”, “əlaqə” səviyyəsində danışmağı 
məqbul hesab etmir, türk xalqlarının eyni tarixi-coğrafi ərazi ilə yanaşı, həm də 
ortaq bir “mənəvi, bədii, estetik” məkanda yaşadıqlarını, böyük bir mədəni irsin 
yaranmasında birgə iştirak etdiklərini vurğulayırdı. “Kültür ilişkiləri burada daha 
çox genetik ilişkilərin törəməsi və davamı kimi baş vermişdir. Onların hamısının 
təməlində vahid türk əsası, türk ruhu və amili, qohum etnik-estetik proqram, qan və 
gen yaddaşı, müştərək mənəvi məcra və tarixi kontekst durur”. 
Dünyada hələ indi-indi vahid bir Avropa evi (federasiyası, ştatları) barədə 
danışırlar. “Asiya”, “Şərq evi” isə bir ideya kimi şeirdə hələ 10 əsr bundan əvvəl 
mövcud olub. Özü də Şərqdə hərbi blok və millitarist ittifaqlar yaratmaq üçün 
birləşməyiblər, vahid mədəniyyət və mənəviyyat məkanı yaratmaq üçün 
birləşiblər. 
Sovetlər dönəmində yaradıcılığı Azərbaycanla daha çox bağlı olan türk şairi 
Nazim Hikmətdir. Nazim Hikmət mənbələrin verdiyi məlumata görə, müxtəlif 
illərdə 9 dəfə Azərbaycanda olmuşdur. Onun hər gəlişi Azərbaycanda böyük coşqu 
və sevgi ilə qarşılanmışdır. İnsanlarla dolu olan salonlar onun şeirlərini, özlədikləri 
türkcəsini alqışlarla qarşılamışdır. Nazim Hikmət haqqında “Kərəm kimi” 
romanını yazan Anar Nazimə olan sevginin nədəni haqqında belə yazır: “…O 
illərdə Nazim, Türkiyədə bir çoxları üçün “Moskvanın adamı”, “Türk düşməni” 
idisə, Azərbaycanlılar üçün Türkiyənin, türklüğün, türk dilinin simvoluydu. 
Nazimi bitib tükənməyən alqışlara qərq edən Bakı salonlarındakı dinləyicilər, onun 

---

244 
timsalında bir kommunizm propaqandaçısını deyil, uzun illər həsrətini çəkdiyimiz 
Türkiyənin qoxusunu, ruhunu gətirən, canımız qədər yaxın olan türk diliylə 
danışan, ölümsüz şeirlərini türkcə oxuyan bir TÜRK şairini alqışlayırdı. O illərdə
Sovetlər Birliyinin Türk bölgələrində özəlliklə, Azərbaycanda heç kim Türklük 
ruhunu, Türklük şüurunu Nazim Hikmət qədər yüksəltməmişdir. TÜRK sözü, 
Azərbaycanda xalqımızın, dilimizin adı kimi yasaqlandığı, Türkiyə ile tarix, 
ədəbiyyat, folklor, soy, adet ve ənənə birliyimiz haqqında hər hansı bir fikrin 
cinayət səbəbi sayıldığı, bizi bağlayan bütün iplərin qoparıldığı, Türkiyə 
sevgisinden dolayı, ya da Türkiyədə qohumlarının olduğunu söyləyənlərin qətl 
edildiyi illərdə Nazim Hikmət geniş qatılımlı toplantılarda, üstəlik ən yüksək 
kürsülərdən deyirdi: mən Türkəm, siz də Türksünüz, ruhumuz, adətlərimiz bir, 
xalqlarımız, dillərimiz qardaşdır…” 
Düşünürəm ki, Nazim Hikmətə olan sayğı və sevginin səbəbini bunun qədər 
anladacaq söz tapmaq çətindir. Nazim Hikmət o illərdə Azərbaycan üçün 
Türkiyənin tam özüydü. Elə bir azərbaycanlı yazar və şair tapmaq çətindir ki, o 
Türkiyədə olanda Gülxanə parkına getməsin, ceviz ağacı axtarmasın. O ağacdan 
bir yarpaq qoparıb Nazimdən xatirə kimi kitabının arasında saxlayanlar da var. 
Abbas Abdulla ilk dəfə 1984-cü ildə, sonra 1988-ci ildə Türkiyədə səfərdə 
olan görüş təəsüratlarını oxucularla belə bölüşür: Mən Türkiyənin təbii 
sərvətlərindən, yaraşıqlı şəhər və kəndlərindən daha çox insanlarıyla, dünyanın 
əşrəfi olan övladlarıyla görüşməyə can atırdım. Görüşdüyüm insanlar arasında isə 
türkiyəli məşhur şairlərlə, sənət adamlarıyla yanaşı, vaxtilə Qafqazdan Şərqi 
Anadoluya köç etmiş həmyerlilərimizin övladları, törəmələri də çox olurdu. 
Məsləkləri, siyasi görüşləri ilə başqa-başqa olan bu insanların hamısını bir sevgi – 
Azərbaycana sonsuz sevgi birləşdirir. 
Elçin 1979-cu ildə Türkiyədə səfərdə olmuş, qayıdandan sonra “Yaxın, uzaq 
Türkiyə” adlı böyük bir məqalə yazmışdır. Yazının adı da maraqlıdır. Yaxın, 
amma yaxın olduğu qədər uzaq olan Türkiyə. Elçin bu yazısında bizə yaxın olan 
Türkiyənin həm də uzaqda qalan, qaranlıq olan tərəflərinə işıq salır.
Müəllif özü əvvəldən qeyd edir ki, o Türkiyənin zəngin muzeyləri, dünya 
şöhrətli tarixi abidələri, İstanbulun, İzmirin dillər əzbəri olan məkanları haqqında 
danışmayacaq. O daha çox səfəri zamanı şahidi olduğu ictimai-siyasi 
problemlərdən, türklərin həyat tərzindən, ədəbi proses barədə müşahidə və 
düşüncələrindən, həmçinin Türkiyədə qəzet və qəzetçilik, nəşriyyat işinin 
durumundan geniş bəhs edir. Yazıçı o dövrkü türk ədəbiyyatını özünü ifadə və 
təsdiq edə bilən, müxtəlif bədii-estetik rəng və çalarlara malik çoxşaxəli bir 
ədəbiyyat adlandırırdı və qeyd edirdi ki, ictimai-siyasi cəhətdən fəal türk yazıçıları 
həmişə xalqın qeyrətini çəkmişlər. Bu ədəbiyyatı yaradanlar nəinki xalqın taleyini 
düşünür, onun həyat tərzini yüksək bədiiliklə əks etdirir, həm də vətəndaş kimi 

---

245 
əlindən gələni edirdi. Elçin müəllim türk ədəbiyyatını bir sözlə ifadə etmək lazım 
gələrsə “vicdanlı ədəbiyyat” kimi xarakterizə etmək olar – deyirdi. O, Atatürkün 
də həmişə ədəbiyyatın ona mənəvi dəstəyini, dayağını hiss etdiyini deyirdi. Elçin 
bu memuar yazısında maraqlı bir məsələyə də toxunur. Nağılların, dastanların, 
əfsanələrin uşaqların tərbiyəsindəki rolu məsələsinə. Nağıl zamanı keçmişdir, 
əfsanələr qəhrəmanlar yetişdirə bilməz – deyən bilim adamlarına etiraz edən Elçin 
İzmirdən İstambula gedərkən yolda rastlaşdıqları bir olayla cavab verir: 
Müzəffər Arabulla söhbət edirdik. Bu vaxt çox emosional bir qadın – Muza 
Pavlova: 
–
Ora baxın! – dedi. – Bu ki, Rafaelin Madonnasıdır!
Avtobus talvarının altındakı kölgəlikdə bir kəndli qadın, iyirmi beş-iyirmi 
altı yaşlarında, iri, göygözlü, sarışın, girdəsifətli cavan bir türk anası qəzet 
sərib yerdəcə oturmuşdu və qucağında yatızdırmaq istədiyi yaşyarımlıq 
balasına nağıl deyirdi: 
–
Biri var idi, biri yox idi... 
Balaca, gözlərini qırpıb diqqətlə anasının iri, göy gözlərinə baxır və qulaq 
asırdı. “Biri var idi, biri yox idi...” – bu sözlər o balaca türk balasına yalnız sirli 
aləmlərdən xəbər vermirdi, əslində, bu sözləri ona şanlı ataları, qəhrəman babaları 
söyləyirdi və bu atalar, babalar elə bil ki, yenidən özlərini böyüdürdü.
“Biri vari idi, biri yox idi...” – bu sözlər o balaca türk balasına yalnız öz gözəl 
və təmiz anasını sevdirmirdi, əslində, bu sözlərlə nə o körpənin, nə də o anasının 
bundan xəbəri var idi – bütün Türkiyəni ona sevdirirdi. 
Əslində, Türkiyə öz övladını böyüdürdü. 
Düşünürəm ki, Azərbaycanlı yazarların bu səfər təəssüratlarını bir kitab, bir 
toplu halında çap etmək ötən əsrin 60-70-80-ci illər Türkiyəsinin mədəni-sosial 
durumunu kənar gözlə nəzərdən keçirtmək, eyni zamanda yasaq və qadağalara 
baxmayaraq, mənəvi ünsiyyətin, ruhi yaxınlığın həmişə var olduğunu göstərmək 
baxımından dəyərli və maraqlı olardı.