Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.
Özbek Destanlarında Kadın İmgelerinin Özellikleri Türk halklarının ortak destanlarının yanı sıra, Özbek Türklerine ait çok sayıda destanlar vardır. Özbek halkına ait “Erali ve Şirali” destanı, “Melike Ayyar” destanı, “Ayçınar” destanı, “Huşkeldi” destanı, “Belagerdan” destanı, “Rüstem Han” destanı, “Zülfizar” destanı, “Dalli” destanı ve bir çok destanlar Türk Dil Kurumunun yayınladığı “Özbek Destanları” dizisinde kaydolunmaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da millîyetçilik ve millî romantik edebiyat akımları gelişmeye başlayınca etkisini Sovyetlerin, aynı zamanda Özbek halkının folklor çalışmalarında gösterdi. Bu dönemde Özbek Türklerinin folkloru hakkında, Özbek destanları hakkında ilk çalışmalar ortaya çıktı. Metin derleme, araştırma, inceleme çalışmaları zengin bir sözlü geleneğe sahip olan Özbek Türklerinin destanlarının yayınına yol açmış oldu. Özbek kültürü denilince akla ilk olarak bu destanlar gelir. “Özbek destanları hakkındaki ilk bilgiler 1870 yılına aittir. 19. yüzyılın ikinci yarısında, destana meraklı kişilerin ve bahşıların gayretleri ile “Yusufbek ile Ahmedbek”, “Tulumbiy”, “Hurlika ve Hemra” gibi destanların ilk yazılı metinleri oluşturulmuştur”(5, 2). Töre Mirzayev, Hamid Alimcan, Maksud Şeyhzade, Hadi Zarif, Şakir Süleyman, Büyük Kerimov, Mansur Afzalov ve Yunus Sultanov gibi Özbek bilim adamları Özbek destanlarını derlemiş ve yayınlanmışlar. Özbek destancılık ananeleri ile oluşturulan, “bahşı” lar (destan anlatıcıları) tarafından anlatılan, günümüze ulaşan destanlardan biri “Rüstem Han” destanıdır. Bilim insanları bu destanın “Alpamış” destanı, “Köroğlu” destanı kadar özbekler içerisinde yaygın olduğunu söylerler. Bu varyantlar arasında, Bulungur destan mektebinin tanınmış temsilcilerinden olan Fazıl Yoldaşoğlu'nun derlediği “Rüstem Han” Destanı, en mükemmel varyant olarak kabul edilmektedir. 50 Türk destan geleneğinde kadın imgesinin türlü özellikleri vardır ki, kadının ruhunun güzelliği, karakteri, kişilik özellikleri anne-oğul ilişkilerinde, annenin çocuğu için yaptığı fedakarlığında gözükmektedir. Anne-oğul ilişkileri, eski Sümer destanı “Gılgamış” destanlarında ve “Battal Gazi” destanlarında yansıtılır. Annelerin oğulları için duaları, savaş meselelerinin çözümüne destekleri tasvir olunur. Özbek destanlarında da anneler Türk destan geleneğinde olduğu gibi fedakar, zeki, güclü kişiliğe sahipdirler. Özbek destanlarında kadınların karakteristik özellikleri şunlardır: akıllı, yönetici, alp, bilge, merhametli, doğaüstü niteliklere sahip, vefalı, cesur, uyanık ve yol gösterici vb. Özbek destanlarında bir anne çok fedakardır, çocuğu için tüm engelleri aşmaya ve onu zorluklardan kurtarmaya hazırdır. Çocuğu olan bir anne, çocuğunu düşmandan korumak için elinden geleni yapar ve çocuğunu zorluklardan, acılardan ve hatta ölümden korumak için tüm mümkün yolları kullanır. “Erali ve Şirali Destanı’nda çocuklar mertliklerini ve cesaretlerini göstermek üzere sefere çıkmak isterler. Oğullarından ilk kez ayrılacağını öğrenen anneleri Gülmastura’nın söylediği sözler kadının oğullarına karşı duyduğu annelik hissini çok kuvvetli bir şekilde ifade etmektedir: “Çocuklu ev daima olur lalezar, İkinizi gördüm, oldum bikarar, Dal gibi boyunuza ananız kurban, Ey kuzum-koçkarım nereye? Göversin laleler mevsim gül olsun, Karşı düşmanın daim sana el olsun, Ben gibi kâben endamına kurban, Bulgar’ın töresi, canlar, nereye?” (14, 166). "Küntoğmuş” destanı'nda evlenmek isteyen erkeğin zekasını, kemalını, düşünce derinliğini ve bu oyunu kazanma yeteneğini test etmek için satranç oynadığı anlatılır. Bu da Türk aile kültürünün bir parçası olarak karşımıza çıkmaktadır. Sadece silahların gücünü değil, aynı zamanda aklın gücünü de test etmek, Türk halklarının aile ilişkilerinde büyük sorumluluğunu göstermektedir. Çünkü Azerbaycan ve Özbek kadınları, genel Türk kadınları her zaman bilgelikleriyle seçilmişler. Dikkat edersek, bütün destanlarda anne ve eş olan kadınlar bilgedirler. “Tarihçilerin de ifadelerine göre Orta Asya’da okuma yazma öğrenmek Araplar gelmeden önce popüler olmuş ve çocuklar beş yaşında iken hesaplama ve yazmayı öğrenmişlerdir”(14, 168). Bu olay Özbek destanlarında tasvir olunur. Gelecek kahramanın yetişmesi için anne evladına küçük yaşlarından okumayı ve yazmayı öğretmeye çalışır. Sonuç Bilindiği gibi Avrupa'da hacimli destanlara Aristo'dan beri epos denilmektedir. Daha sonra dilimizde Rusça'dan "epos" kelimesi aktifleşmiş ve 51 destan yerine Azerbaycan, Özbek ve diğer Türk halkları epos kelimesini kullanmışlardır. Evet, büyük hacimli eposlar halk edebiyatında büyük yeri olan sanat örnekleridir. Bu destanlarda bazen tarihle, kültürle, çağın yaşamıyla belgelenmemiş ve ispatı zor olan meselelere dair deliller bulabiliriz. Özellikle tarihi mücadelelerin yansımasını kahramanlık destanlarında görmekteyiz. Mehmet Emin Bars “ kahramanlık destanları tarih zincirinin bir halkasıdır”(2, 7) yazıyor. Azerbaycan ve Özbek halklarının, genellikle, Türk topluluklarının ortak destanlarında hacim, rivayet, süje hattı yönünden farklılıklar olsa bile, genel olarak aynı dönemi, sosyo-politik olayları konu eden, aynı kişilikler ve s meselelerde çoğunlukla benzer özellikleri vardır. Kadının Türk kültür tarihindeki yerini bu destanlarda görmek mümkündür. Destanlarda betimlenen kadın tipleri toplumda kadının yerini ve değerini göstermekle, Türk kadınının geçmişteki durumu hakkında fikir sahibi olmamıza, yanı sıra toplumun varlığını sürdürmesinde kadınların rolünü tayin etmemize yardımçı oluyor. Şimdi olduğu gibi, eski Türk toplumlarında da aile en önemli sosyal birlikti. Kahramanlık destanlarımızda bu sosyal birliyin toplumun, halkın hayatında oynadığı rol kadının ailede ve toplumda rolüyle ilgilidir. Genellikle, Azerbaycan ve Özbek destanlarında kadın tiplerini inceldiyimizde destanlarımızda köklü Türk kültürünün yansımasını görüyoruz. XX. yüzyıla kadar tüm dünyada erkekler dış işlerinde, kadınlar ise aile ilişkilerinin düzenlenmesinde başarılıydılar. Türk topluluklarında ise kadınlar aile sorunlarının yanı sıra dövüşçü gibi her zaman erkeklerin yanında idi, anneler eşlerine, oğullarına her yönden destek olmağa çaba gösterirdiler. Bu özellikler Türk topluluklarının, aynı zamanda Azerbaycan ve Özbek halklarının millî kültür varlığı olan destanlarına da yansımıştır ki, kadınların destanlarındaki yeri hayattaki mevkiiyle birebir aynıdır. Türk kadını fedakardır, mertdir, cesaretlidir, başarılıdır, dövüşlere atılacak kadar yüreklidir, bazen aile reisidir ve yanı sıra vefalı, naif, ince ruhlu, zerafet dolu aile hanımıdır. Bütün bunların birlikteliğinde Türk kadını bir Annedir. Annelik ister yaşamda, isterse de destanlarda kutsaldır, dokunulmazdır. Haklı olarak destanlarımızda kadın İlahi`yle eşitlenecek kutsal varlık gibi tasvir olunur. “Yaratılış Destanı’nda Tanrı’ya insanları ve dünyayı yaratması için fikir ve ilham veren Ak Ana bir kadındı. Oğuz’un annesi Ay Kağan da böyle, mukaddes bir kadındı. Gene Oğuz Kağan’ın ilk karısı ışık’tan; ikinci karısı ağaç’tan doğmuş mukaddes kadınlardır”(13, 33). Bu doğrultuda Türk kadının özellikleri Azerbaycan ve Özbek halklarının ortak kahramanlık destanlarında, ayrı-ayrılıkta her iki halkın destanlarında yer alıyor. Türk kadını anlayışının destanlara işlenmiş bu çizgileri gerçek yaşamdan alınması yanı sıra kız ve kadınların terbiyesinde, ruh ve düşüncelerinin şekillenmesinde mühüm rol oynamıştır. Aynı zamanda sonrakı edebiyatımızda ve yaşamımızda kadın anlayışının temeli olmuştur. |