Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Ak k'üjmäniң ayzu jok
» topishmog’ining javobi «ol jumurtka» deyilgan. O’zbek folьklorida mazkur topishmoqning «Oq quymonning og’zi yo’q» (tuxum) tarzidagi shakli mavjud. Topishmoq matnida qo’llanilgan «quymon» so’zi tuxumga un va moy aralashtirib pishiriladigan taom nomi bo’lib, buxoroliklar shevasida uning «quymon», «chimchaquymon» kabi turlari tayyorlanadi. Bu atama adabiy tildagi «quymoq» leksemasi bilan o’zakdosh so’zdir. Ammo ushbu qadimiy topishmoqning yuzaga kelishiga asos bo’lgan metaforik nutqda taom ma’nosini bildiruvchi so’z asosga olingan emas. CHunki tilshunos olim S.E.Malov «Kodeks kumanikus»dagi mazkur topishmoqni rus tiliga tarjima qilish jarayonida «k'üj» elementini «shakl», «forma» tarzida tushungani uchun jumboqni «Po vidu belas kostь, no bez soska» deb o’girgan[11, 355]. Folьklorshunos X.Maxmutov esa «k'üjmä» so’zi ko’chmanchi turkiylar hayotida muhim rolь o’ynagan «o’tov» ma’nosida qo’llanilgan bo’lishi kerak deb hisoblaydi[13, 88]. Taniqli olim V.Bang ushbu so’zni «küy-mening» tarzida o’qishi xato ekanligini qayd etgan Abdulqodir Inonning yozishicha, «köyme» so’zi eski boshqird tilida (ertak va hikoyatlarda anglatgan ma’nosiga ko’ra) usti qubbasimon aroba shaklidagi kelin chodiri ma’nosida qo’llanilgan. YUqoridagi topishmoqning esa qozoq folьklorida «Ay dalada ak otav avzi-murni çok otav», «Bir kubbe gördüm, elledikçe paralanur», «Bir ajoyib kubbe gördüm, bassam alni yarilir», qirg’iz xalq ijodida esa «Ay dalada ak sandik, ozu-murdu cok sandik» tarzidagi shakllari mavjuddir[8, 358]. Tuxum haqidagi topishmoqlarning o’zbek folьklorida qayd qilingan « Oq o’tov, og’zi butov »,[19, 71] « Mening bir o’tovim bor, oynasi, eshigi yo’q » [19, 71], « Oy dalada oq o’tov, Og’zi, burni yo’q o’tov » [19, 71] kabi namunalari ham ana shu qadimiy jumboq matni asosida yuzaga kelgan. Ko’rinadiki, javobi «tuxum» bo’lgan topishmoq o’zining tarixiy taraqqiyoti davomida nomi yashirin tutilgan predmet (tuxum)ning rang belgisi (oq), shakli (o’tovsimon shaklga egaligi) hamda teshigi yo’qligi («og’zi yo’q») kabi xususiyatlari o’zgarmasdan saqlanib qolgan. 57 Xulosa qilib aytganda, turkiy xalqlar topishmoqlarining tarixiy asoslari g’oyat qadimiydir. Genetik jihatdan turkiy xalqlar folьkloridagi jumboqlar umumiy negizga ega. «Kodeks kumanikus»da keltirilgan topishmoqlarning turkiy xalqlar og’zaki badiiy ijodida qayd etilgan variantlarini qiyosiy tahlil qilish esa topishmoqlar o’zining tadrijiy rivoji davomida an’anaviy badiiy qurilishi va poetik vositalarini asosan turg’un holda saqlab kelganligini ko’rsatdi. Bu yozma manbada keltirilgan topishmoqlarni qiyosiy-tarixiy jihatdan tadqiq etish turkiy xalqlar topishmoqlarining genezisi, tipologiyasi va badiiy evolyusiyasini yoritishning muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|