Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“Qishni beshigiga beladi bahor”,
“quyoshning yuzini siladi bahor”, “tutashgan ko‘zlarda kuladi bahor”, “irmoqlar torini chaladi bahor” kabi yangi topildiqlar – tashxislar she’rga o‘zgacha ko‘rk bag‘ishlagan. Bilamizki, bahor go‘zallik, yasharish, yangilanish fasli. Tabiatning bu go‘zalligi esa ko‘zlarga nur, qalblarga huzur baxsh etadi. Dillarni baxtga, quvonchga to‘ldiradi. Shoirning “Bahor berar biz kutgan baxtni” she’rini yuqoridagi fikrlarimiz dalili sifatida keltiramiz: Sen tonglardan tumor tilagin, Xush yellardan xumor tilagin, Turnalardan takror tilagin, Bahor berar biz kutgan baxtni. [1, 168] Shoir maysa, binafsha, lolazor, turnalar, qaldirg‘ochlar, qumrilar, bulbullar, qizg‘aldoqlar kabi bahoriy unsurlarni keltirib tabiat tasviri va insonlar ko‘nglini uzviy bog‘lab qo‘yadi. Bilamizki, baxt barcha uchun turlicha. Kimdir davlatni baxt deb bilsa, kimdir farzandni baxt deb ataydi. Yana kimdir uchun esa bu dunyoda sog‘-salomat yashashning o‘zi katta baxt. Shuning uchun ham baxt nisbiy tushuncha hisoblanadi. Biroq Yaratganning bu ne’matini, go‘zallikni his qila bilish ham shukronalik, ham baxt demakdir. 565 Baxt va bahor so‘zlari mutanosibligi shoirning “Biz kutgan bahor” she’rida ham kuzatiladi. Ammo yuqorida tahlilga tortilgan “Bahor berar biz kutgan baxtni” she’ridan farqli ravishda mazkur she’rda “kutilgan bahor” baxt berishi aytiladi. Ya’ni oldingi she’rda shoir “baxtni kutadi” va shu baxtni bahor berishi aytilsa, mazkur she’rida esa shoir “bahorni kutadi” va shu bahor baxt keltirishi tasvirlanadi. Har maysa Xudoning yerga salomi, Qaytgan qaldirg‘ochlar ko‘klam kalomi, Yashashga chorlaydi yaxshilar nomi, Xush niyat xush yoqar aytsang ham yuz bor, Bizga baxt keltirsin biz kutgan bahor. [3, 39] Mahmud Toir o‘z she’rlarida bahorni alqab-alqab charchamaydi, uning husn-u tarovati insonlarning dilini yashnatishini bod-bod ta’kidlab tolmaydi. Biroq ijodkorning “Qalbingda bahoring bor”, “Bevafo bahorim” kabi she’rlarida tabiat tasviridan biroz yiroqlashib ko‘ngilga, ichki kechinmalarga yuz tutganini ko‘ramiz. Bunda shoir bahorning tasvirini ko‘ngilga ko‘chiradi va betakror misralar yaratadi: Qalbingda bahoring bor, xazondan qo‘rqmagaysan, Yurgan yo‘lingni bilsang, to‘zondan qo‘rqmagaysan, Yaxshisan agar, Mahmud, yomondan qo‘rqmagaysan, Sen to‘g‘risan so‘zlayver, bo‘zlab yolg‘oning kuygay. [1, 167] she’rida bahor so‘zi soflik, ezgulik ma’nolarida qo‘llangan bo‘lsa, Diydorning yo‘llari bunchalar uzun, Qo‘l nadir, yor sizga nigohlar yetmas. Dunyoda bormikin men kabi mahzun, Bevafo bahorim bitta gul tutmas. [3, 164] Misralarida esa muhabbat va bahor tushunchalari mazmuniy bog‘lanib dil iztiroblarini ifoda etadi. Har qanday ijodkorning maʼnaviy, adabiy, ijtimoiy qiyofasini soʻzining fasohati, balogʻati, asarlarining umrboqiyligi belgilaydi. Shu eʼtibordan Mahmud Toir sheʼrlarining koʻpchiligi sheʼriyat shaydolari qalbida yashayotgani sir emas. Shoir koʻngil yoʻrigʻiga yuradigan inson. Odamlar yuragiga quloq tutib, sadoning aks-sadosini qogʻozga tushiradi. Chin shoir va chin insonning yurak devorini Yer yuzi xaritasi, el-yurt dardi, baland togʻlar mahobati bezaydi. Haq soʻzni jonining jarangi, sheʼrni dilining rangi oʻlaroq tavsiflagan Mahmud Toir sheʼrlarida “Elning eʼzozidan balandroq togʻ yoʻq”, “Quvonch – yurak chertgan baxt qoʻngʻirogʻi”, “Dilpora dillarga dildoshsan, lola” kabi juda nafis shoirona topildiqlar koʻp uchraydi. Boshqa oʻrinda “Bir maysaga ildiz boʻlib koʻr” misrasi diqqatimni tortdi. Xoʻsh, buni qanday izohlash mumkin? Maysa – juda mayda, ingichka, uning ildizi undan nozik – qilday. Odam oʻzini shu mitti oʻsimlik ildiz oʻrniga qoʻysin va 566 uning vazifasini oʻylasin. Yo boʻlmasa, maysaning yonida tiz choʻkkan, chumolidan uzr soʻrayotgan inson holini tasavvur qiling. Maysalaring shivirlashdi, tizlar choʻkib, quloq berdim, Bilmay bosib chumolini gunohimga soʻroq berdim, Vatan ne deb soʻrganlarga bir kaftgina tuproq berdim, Menga Vatan siyratini, Momo yerim, oʻzing berding. Shoir tasavvuri va tasviri eng mitti maysa bilan chumoli-yu bir kaft tuproqdan tortib bepoyon Vatan va Momo yer manzaralarigacha bir lahzada qamrab oladi. Oraliqda esa inson vosita boʻlib turibdi. Shoir lozim topsa, “qizgʻalodoqning armonini qoʻshiq” qiladi, kulib turgan boychechak tabassumiga bogʻlanadi. U borliq ovozini tinglaydi; soʻzini togʻu toshlarga tinglatadi. Mahmud shoir turfa gullar – lola, yalpiz, rayhonu boychechaklar, yuqorida taʼkidlanganidek, hatto maysalarning ildizlari bilan tillashadi. Shoir shamollar, daraxtlar, yaproqlar kuyiga joʻr boʻlib qoʻshiladi. Goho – soʻz ortiqcha boʻlgan fursatda – yashil barglar oʻzaro shitirlab soʻylashganida shoir “dilini xushlab”, “tilini tishlab” ham turadi. Tabiatdagi goʻzallikdan lol qolgan mahallarda, tabiiyki, soʻz ortiqchalik, qalam ojizlik qiladi. Kapalakka uzatgandim qoʻl, Qanotlarin yozdi duoga. Kapalakning qoʻshqanoti duoga ochilgan qoʻlni eslatadi. Poetik detallararo bunday metaforik yaqinlikni faqatgina shoirning tafakkur koʻzi koʻra oladi. Shuningdek, oftob, oy, shamol, bulut, yomgʻir; maysa, yalpiz, boychechak, rayhon, kurtak, kapalak, qaldirgʻoch – bularning barchasi shoir sheʼrlarining obrazlilik pallasiga yuk bosadigan tabiat unsurlaridir. “Qaldirgʻoch” sheʼrida shu begʻubor qushga qarab yozadi: Koʻklam koʻrki qaldirgʻoch, Kel, kurtaklar koʻzidan Ayvonimga xush kelding. Kulgu terib olamiz Qaydan kelding, diling och, Sabolarning soʻzidan Osmonimga xush kelding. Tuygʻu terib olamiz. Shoir doimo yangilikka intiladi, badiiy adabiyotdagi eng sara o‘xshatishlarni topishga harakat qiladi. Yomg‘irni ham boshqa ijodkorlarimizdan farqli ravishda “taqdirning jomidan to‘kilgan chog‘ir” deya go‘zal satrlar bilan ifodalaydi. She’riyatda, umuman, badiiy adabiyotning barcha yo‘nalishlarida ijodkor mahorati masalasiga alohida e’tibor qaratiladi. Shu bois, ijod va mahorat tushunchalari uzviy bog‘liqlikda o‘rganiladi. Har qanday ijodkorning mahorati u yaratgan asarlarda bo‘y ko‘rsatadi. Xususan, yuqorida Mahmud Toir she’riyatida ham o‘ziga xos iste’dod va mahorat jilosini aks etib turadi. |