Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti
Yüklə 7,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Annotasiya
|
690 FUTUVVAT G‘OYALARI VA RANGLAR UYG‘UNLIGI (Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoni hikoyatlari misolida) Sardorbek UMAROV Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti Annotasiya: Ushbu maqolada Alisher Navoiyning “Sab’ai sayyor” dostoni misolida futuvvat g‘oyalari bilan ranglar o‘zaro uyg‘un holda talqin qilindi. Ijodkorning badiiy niyatini ochib berishda ranglarning tasavvufiy ma’nolari yetti hikoyatga bog‘lab o‘rganildi. Kalit so’zlar: Futuvvat, qoliplash, fatiylik, javonmardlik, yetti hikoyat, ranglar uyg‘unligi. Annotation: In this article, in the example of Alisher Navoi’s epic “Sab’ai Sayyar” colors are interpreted in harmony with the ideas of futuvvat. Thye mystical meanings of colors have been explored meanings of colors have been explored in seven stories to reveal the artist’s artistic intent. Key words: Futuvvat, molding, fate, bravery, seven stories, color illustration. Dunyo madaniyati va adabiy-estetik tafakkuridagi g‘oyaviy-badiiy taraqqiyotning rivoji bevosita tasavvuf adabiyoti va uning o‘zagi sanalmish futuvvat ilmiga ham daxldordir. Asrlar davomida Islom madaniyati bag‘rida rivojlangan futuvvat ilmi o‘zining mohiyati va ahamiyati bilan tasavvuf ilmining bir bo‘lagi sifatida rivojlandi. Futuvvat ilmi ko‘hna Sharq adabiyotida chuqur o‘rin olgan ta’limotdir. Pok ilohiy ishq, Haq va haqiqat, sof insoniy xislatlar, kamolot kasb etish, ishq va inson konsepsiyalari, soflik, saxovat, himmat, axiylik, fatiylik kabi sifatlarini o‘zida jam etib adolat va haqiqat timsoli bo‘lmish Mutlaq ilohga muhabbat zavqi ushbu mo‘tabar ilmning asosini tashkil etadi. Zohiriy jihatdan futuvvatning asosini xalq ichida ma’lum bir ijtimoiy guruhlarga uyushib, xalqning g‘amlari va qayg‘ulari, zolimlar zulmidan ezilgan xalqning manfaatlarini himoya qilguvchi mard, jasur yigitlar tashkil etgan bo‘lsa, botiniy jihatdan esa qalbda Allohni nomini zikr qilishni qo‘ymaydigan, saxovat va himmatni o‘zining qalbiga jo qilgan, iymonli, diyonatli, mard, saxiy inson tushuniladi. Futuvvat ilmining ijod ahliga qattiq ta’sir etishi va ijod ahlini o‘ziga maftun etishi tufayli futuvvat g‘oyalari badiiy ijod olamiga ham ta’sir etdi. 691 Hozirgi kunda tasavvuf adabiyoti va mumtoz adabiyotshunosligimizning oldida turgan eng katta dolzarb masalalardan biri – futuvvat g‘oyalarining tasavvuf adabiyotida tutgan o‘rni, ahamiyati va g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini aniqlash masalasidir. Chunki bizning oldimizda daho so‘z san’atkorlarining bizga qoldirgan boy adabiy meroslarini keng ko‘lamda o‘rganish, ularning tub zamirida yotgan badiiy-estetik, didaktik qarashlarini topib kelajak avlodga yetkazishdek ulkan va hayrli vazifalar turibdi. Ana shunday ulkan va hali to‘liq tadqiq etilmagan ishlardan biri bu Alisher Navoiy asarlarining tub zamiriga singib ketgan futuvvat g‘oyalarini tahlil va talqin qilish vazifasidir. Alisher Navoiyning barcha asarlarida futuvvat g‘oyalari ochiq aytib o‘tilmasa-da, umumiy asar mazmuniga singdirib yuborilgan. Masalan, “Sab’ai sayyor” dostonida keltirilgan yetti hikoyatda ham bu yaqqol ko‘zga tashlanadi. Navoiy yetti hikoyatni umumiy bir mushtaraklik asosida bog‘lab yaxlit kompozisiya asosida bayon qiladi. Yetti hikoyatni umumiy mushtaraklik jihatidan futuvvat g‘oyalari bog‘lab turadi. Dostondagi yettilik bilan bog‘liq tushunchalar asarning o‘ziga xos qirralarini ochib bergan. Masalan, yetti gumbaz, yetti hafta, yetti kun, yetti qasr, yetti musofir, yetti xil rang orqali dostondagi voqealarni tabiatdagi jarayonlar bilan bir garmoniyada tasvirlanadi. Bu esa ijodkorning tabiat va inson bir butun uyg‘unlikda o‘ziga xos mohiyat ifodalanishini ko‘rsata olganligiga guvoh bo‘lamiz. Shu jihatdan ham olib qaraganda ham ranglar jilosi koinotdan pastga qarab harakatlanadi. Bu ranglar bir-biriga uyg‘un ravishda insonning ruhiy holati bilan bog‘lanib ketgan. Navoiy bu ranglar garmoniyasi orqali shoh Bahromni ruhiy holatlarini tasvirlaydi. Asardagi rang-tasvirlarni qo‘llashdan eng katta maqsad ham shoh Bahromning maishatbozlikdan voz kechib xalqqa yaqinlashtirishga qaratilgan edi. Shu sababli Navoiy adolat va raiyat masalasini futuvvat talablari bilan hamohang tarzda tasvirlashga harakat qiladi. Dostonda alohida ahamiyat kasb etgan yetti hikoyatidagi ranglar tasviri haqida fikr bildirishdan avval ranglarning tasavvufiy mohiyati haqida eslash joiz. Shoir hikoyatlarni yozishda ranglardagi ramziy qirralarni keng o‘rganadi. Ranglarning mohiyatini futuvvat g‘oyalari asosida tekshirib ko‘radi. Ranglar bilan bog‘liq tasavvurlarning ilk ildizlari folklor motivlariga, xalq og‘zaki ijodiga va diniy urf-odatlarga borib bog‘lanadi. Tasavvuf ilmida rang solih insonning ruhiy holatini va maqomlarini belgilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, bu haqida Najmiddin Kubro so‘z yuritib, aqli avval ma’naviy ilm va g‘aybiy hisni topib, qalbda ma’nolar zuhr etishi va ma’no manbai (qalb) da barham topguncha solih olti xil holatni boshdan kechirishini ranglar orqali tushuntiradi: oq rang – islom, sariq rang – iymon, zangori rang – ehson va ko‘k rang – yaqin ishonch, qizil – irfonni, qora rang – hayratni (fano) belgisini bildirgan. Yüklə 7,91 Mb. Dostları ilə paylaş:
|