Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Анбар Отин. Шеърлар. Рисола. Тўпловчи ва сўзбоши муаллифи: Фотима 
Ҳусаинова. -Т.: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1970. 
109 б. 
2.
Анбар отин. Шеърлар. Нашрга тайёрловчи: Л. Қаюмов, Ф.Ҳусаинова. -Т.: 
Ўзадабийнашр, 1963. 64 б. 

---

684 
3.
Алпомиш. Айтувчи: Фозил Йўлдош ўғли. Нашрга тайёрловчилар: Ҳоди 
Зариф, Тўра Мирзаев. -Т.: Янгийўл, 2019. 
4.
Дилшод. Танланган асарлар. Нашрга тайёрловчи: М. Қодирова. -Т.: Ғафур 
Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1972. 96 б. 
5.
Б. Қосимов ва б. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. -Т.: 
“Маънавият”, 2004. 298 б.
 
 
BADİİYATGA YO‘G‘RİLGAN TARİX HAQİQATİ 
(Isajon Sultonning “Alisher Navoiy” romani misolida) 
Hilola RAYİMOVA 
Qo’qon DPI tadqiqotchisi 
So’z san’ati bo’lgan badiiy adabiyot va tarix haqiqati masalasi necha 
zamonlardan buyon serqirra masala sifatida yashab kelmoqda. O’tgan asrning 
ikkinchi yarmidan boshlab, xalqimiz o’tmishiga, tarixiy shaxslar taqdiri va
hayotiga qiziqish nihoyatda kuchaydi. Tarixiy haqiqatni badiiy haqiqatga 
aylantirish adabiyotda ustuvor yo’nalishlardan hisoblanadi. Zotan, tarix
voqelikning bo’lib o’tgani haqida so’zlasa, badiiy adabiyot uning qay tarzda 
bo’lganini ifodalab beradi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, adabiyot
har qanday tarixiy voqeani shunchaki tasvirlamaydi. Uning markazida inson omili 
turadi va insoniy tuyg’ularni, uning kechinmalarini tasvirlash hamisha birinchi 
o’ringa chiqadi. Tarixga bosib o’tilgan yo’l sifatida qaraydigan bo’lsak, uni
qanchalik istamaylik orqaga qaytarib bo’lmaydi. Shuning uchun u hech vaqt 
qo’shib-chatilmasdan tadqiq etilishi va avlodlarga bor haqiqati bilan yetkazilishi 
kerak.“Badiiylik” sa’atning, jumladan, so’z san’atining asosiy, doimiy 
xususiyati. Juda qadim zamonlardan buyon hozirga qadar ko’plab olimlar
badiiylikni xilma-xil talqinlar, ta’rif-u tavsiflar etib kelishadi. Ammo biror bir
olim badiiylik haqidagi mening talqinim to’g’ri, deb da’vo qila olmaydi. Chunki 
san’atning qoni va joni bo’lmish bu hodisaning sir-sinoatlari beadad bo’lib, u
har bir davr adabiyotida, uning turlicha yo’nalish va oqimlarida, har bir milliy 
adabiyot va uning ayricha olingan namoyondasida o’ziga xos tarzda namoyon 
bo’ladi, deb ta’kidlaydi adabiyotshunos B.Sarimsoqov. 
O’zbek adabiyotida xalqimiz shonli tarixining salobatli zarvaraqlarini teran 
badiiy tahlil qilishga mo’ljallangan ko’plab yirik hajmli asarlar yaratilgan.Xalqimiz 
tarixining turli bosqichlarini tasvirlash, Tarixning turli davrlarini tasvirlash, millat 
ma’naviy hayotida muhim ro’l o’ynagan iste’dod sohiblari shaxsiyatining jamiyat 
hayotida tutgan o’rni va ahamiyatini ko’rsatib berish, tarixiy voqelik va shaxs 

---

685 
munosabatlarini yoritish o’zbek tarixiy romanlarining asosiy vazifalaridan 
hisoblanadi. 
Bugungi kunda roman janri faqat mazmun jihatidan emas, balki struktura 
nuqtai nazaridan ham keskin o’zgarishlarga uchramoqda. Jumladan, tarixiy roman 
ichida ham estetik chuqurlashish sodir bo’lmoqda. Bugungi ijodiy erkinliklar 
qurshovida yozuvchi o’zini aniq tarixiy faktlar girdobiga solib qo’yishni istamaydi, 
uning ijod qilgisi, keng hayolot dunyosini ishga solgisi, tarixning bo’sh o’rinlarini 
to’ldirgisi, real tarixiy shaxslar biografiyasi bilan o’ralashib qolmay, 
umumlashgan, tipik harakterlar yaratgisi keladi.[1,285] Va bu qahramonlari bilan, 
yaratgan asarlari bilan kitobxon diqqatiga sazovor bo’ladi. Xususan, Isajon Sulton 
qalamiga mansub “Alisher Navoiy” romani ushbu fikrlarimiz isboti o’laroq 
dunyoga kelgan. Roman bilan tanishib chiqqan kitobxon asarda badiiy to’qimadan 
ko’ra tarix haqiqatiga ko’proq o’rin ajratilganligining guvohi bo’ladi. Jumladan, 
Alisher Navoiyning “Yazd” cho’lida Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashuvi 
Navoiy hazratlari haqida juda koʻp badiiy, ilmiy asarlar yaratildi. Jumladan, 
Oybek, Mirmuhsin, Vohid Zohidov, Aziz Qayumov, Suyima G‘aniyeva kabi 
adabiyotimizning zabardast vakillari Hazratning abyotlari-yu, go‘zal odob ila 
kechirgan umrlarini vasf etdilar. Asarni qo‘liga olgan o‘qirmanlar qatorida menda 
ham bir savol dunyoga keldi. Nazdimda, asarlarida falsafiylik va oddiylikni 
birlashtira olgan, Vatanimizning turli burchaklarida oddiy insonlar va ularning 
xayol kechmishlarini tasvir etadigan Isajon Sulton nega tarixiy mavzuga qo‘l urdi? 
Nega endi Navoiyga murojaat etdi? Ushbu asar Oybekning, Mirmuhsinning 
asarlaridan qay darajada farq qila oldi? Mana shu savollarga javob olish ilinjida 
asar mutolaasiga sho‘ng‘ib ketdim. O‘qir ekanman, xavotirlarim tuman yanglig‘ 
tarqab ketdi. Asar tom ma’noda “avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas” kitob bo‘lganini 
kitobning dastlabki satrlaridan anglab olish mumkin. Asarning boshlanmasi Hazrat 
Navoiy asarlari kabi Allohga hamd bilan boshlanadi. Allohning yaratuvchilik 
qudrati, uning “Karim” sifati, birgina kalomi, ya’ni “bo‘l” so‘zi ila butun koinot, 
jonzotlar va o‘zini sevdirish uchun yaratgan inson zotiga jon ato aylashi marjondek 
tizilgan tashbehlar asosida hamd qilinadi. Alisherbekning sahrodan topilishi 
vaqtida ham onaning o‘z farzandiga muhabbati va mehrini yashira olmasligini, 
otada esa bu tuyg‘ular yashirin holatda kechishini ularning so‘zlarida, o‘zlarini 
tutishlarida va qarashlarida aks ettiradi. Kitobxon e’tiborini Navoiy hazratlari 
qalamiga mansub ko‘plab g‘azallarning dunyoga kelishi, uning buyuk bir mo‘jiza 
sifatida turk nazmida porlashi maftun etadi. Mening qalbimga esa aynan 
Hazratning “Jonon qizil, sorig‘, yashil” radifli g‘azallari yozuvchi tufayli yaqin 
bo‘lib qoldi. Alisherbek Ko‘hsordan o‘tar ekan uch xil tusdagi kichik tog‘larni 
ko‘radi. Ularning biri qizil, biri esa sariq, uchinchisini bo‘lsa yosh archalar qoplab, 
yashillikka yuz burgan edi. Shu joyda yozuvchi ustalik bilan takrorlanmas tashbeh 

---

686 
ishlatadi: “Alloh azza va jallaning qudratini qarangki, shom sajdasiga yumalagan
quyoshning tavbadan qizarishi, ko‘k toqida uyilgan qoramtir bulutlar ostidagi 
sariqlik va yuksak tog‘ ustidagi yashillik uch rangni samoviy aksiday tuyuladi. Bu
mo‘jizalarning bunday ajoyib silsilasi yigitcha ongida ajoyib larza paydo qiladi”. 
Bilamizki, Navoiy hazratlari hali bir muchal yoshiga yetmay “Orazin yopqoch 
ko‘zimdin…” deb boshlanuvchi g‘azallari bilan Mavlono Lutfiyning e’tibor va 
nazarlariga tushdilar. 
Asarning asosiy g‘oyasiga e’tibor beradigan bo‘lsak, Isajon Sulton avvalgi 
ijodkorlardan farqli ravishda o‘z ijod mahsulini 4 qismga, Alisherbekning
“Xazoyin ul-maoniy” kulliyotining devonlari nomi ila ataydi. Alisherbekning 
bolalik va yigitlik davridagi aqli teranlik, o‘tkir mulohazakorligi, ilmi va zehni ila 
kattalarni ham shoshirib qo‘yishi, asarlarining dunyoga kelishi ham hazratning 
kichik yosh vaqtlaridan xayolida bo‘lgani va yoshi ulg‘ayganda ularni hayotida 
yozganini batafsil tasvir etadi. Jumladan, uning Bobur ismli yigit bilan tanishuvi, u 
yigitning suv chiqarib, yurtini obod aylagani va yoriga yetishishi uning kelajakda 
Farhod timsolini yaratishi uchun ilhom manbayi bo‘lgan ersa ajab ermas. Asarda 
kichik obraz sanalsa-da, lekin ko‘nglimdan chuqur o‘rin egallagan Qutb ham 
Navoiyning yuksak shaxs sifatida voyaga yetishida muhim rol o‘ynaydi va 
umrining oxirida ko‘zining oq-u qorasi bo‘lgan Alisherbekning vafot etganini 
eshitib koʻnglidan nimadir uzilgan boʻldi va oʻz odatiga koʻra bir yil motam tutdi. 
Kamol Turbatiy, Abdurahmon Jomiy, Pahlavon Muhammad, Fayzulloh Abullays 
Samarqandiy, Ahmad Hojibeklarning qiyinchiliklar chog‘ida Navoiyni har dam 
qo‘llab-quvvatlaganliklari buyuk iste’dod sohibining kamolotga yetishuvida 
muhim rol oʻynagani asarda alohida ta’kidlanadi. Do‘sti uchun o‘zi rohatidan 
kechishi, ya’ni Abu Said Mirzo huzuriga bormay dam Mashhadda, dam 
Samarqandda xor-u zorlikda tentirab yurishi ham do‘stiga nisbatan chuqur ehtirom 
va sadoqat timsoli edi. Kitobga qo‘shimcha sifatida kiritilgan “Avvalgilarga 
o‘xshamas” deb atalgan qissaning oxir so‘zlarida: 
Ko‘nglim ichra dard-u g‘am, avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas, 
Kim ul oyning hajri ham avvalg‘ilarg‘a o‘xshamas, misralari keltiriladi. 
Mening fikrimcha, ushbu go‘zal bayt orqali yozuvchi o‘zining arz-holini 
bildirgandek bo‘ladi, ya’ni Hazrat Navoiy ham “Hayrat ul-abror” asarlarining 
so‘nggi maqolatida ustozlar ishonchini oqlay oldimmi degan hadik borligini aytib 
o‘tadi. Xususan, nazarimda yozuvchimiz ham shuni maqsad qilgan bo‘lsa ajab 
emas. Ko‘p yillar mobaynida dilining tub-tubiga joylab qo‘ygan orzusining go‘zal 
bir ravishda ro‘yobga chiqayotgani haqida mulohazalarini bayon etgandek 
bo‘ladi.[2,73] 
Isajon Sultonning asar boshida Alisherbekning ustozi Kulohiy tomonidan 
aytilgan va hazratning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarlariga kiritilgan turk va arab 

---

687 
lisonining taraqqiyoti, arab tili Qur’onning kalomi ersa, turk tili she’riyat bo‘stoni 
ekanligi juda go‘zal tasvir etiladi. 
Xulosa o‘rnida shuni aytmoqchimanki, ijodkor o‘zining boshqa romanlari 
kabi “Navoiy” romanida ham ko‘rkam so‘zning jozibasini ko‘rsata oladi. Tarixiy 
shaxslarga, voqealarga, Navoiyning nazm bo‘stoniga o‘zining soddalik va 
falsafiylik ohanglarini uyg‘unlashtira oladi. 
Alisher Navoiy tengsiz so’z san’atkori sifatida nafaqat o’z davrining, 
bugungi kun dolzarb muammolarini V asr oldin his eta olgan dahodir.
Navoiydek buyuk insonni asrlardan asrlarga barhayot o’tishing boisi, uning 
asarlaridir. Hazrat Navoiy haqida filmlar, teatrlar, badiiy asarlar yaratilgan. Lekin 
Isajon Sultonning “Alisher Navoiy“ romani yuqoridagi yaratiqlardan farqli 
ravishda Navoiy qalbini, Navoiy tuyg’usini, Navoiy his etgan dardlarni kengroq 
ochib berishga qaratilgan. Navoiy jamiyat va davlat ichida bo’lsa ham, uning 
ichki dunyosini “Meni”ni ochib berishga erishilgan.Shuningdek, Navoiy davri va 
XV asr hayoti uchun tipik bo’lgan bo’lgan voqea hodisalar turli obrazlar
zanjiriga birlashtirilgan. Yozuvchi bu o ‘rinda juda ko’p izlanishlar olib 
borganligi, o‘nlab tarixiy, badiiy asarlarga murojaat qiladi. Dunyo 
adabiyotshunosligida intertekstuallik degan adabiy hodisa bo’lib, unda yozuvchi 
uning mohiyati yozilgan asar tarkibida boshqa mualliflar asarlaridan parchalar olib 
foydalanadi. Isajon Sulton esa bu jarayonda tarixiy hodisalarning
ifodalanishida aynan Navoiy asarlaridan olingan parchalardan, voqealardan 
foydalanadi. Asar aytib o’tishimiz joizki, Navoiyning “Xazoyin ul –Maoniy “kabi 
4 qismdan iborat. Boblarning har biri esa voqea va hodisalar jo etgan bo’limlardan 
iboratdir. Bo’limlarning qisqaligi, nomlanishdagi ajoyibliklar ham kitobxonni
befarq qoldirmaydi. Adib xuddi asarni Navoiyni Chordevoniga mohirlik bilan
taqsimlab chiqqan. Asarda Navoiyning bolaligidan toki umrining so’nggi 
kunlarigacha bo’lgan voqealar tarixiy faktlar bilan yoritilgan. Shuni ham alohida 
ta’kidlash joizki asarda tarixiy voqealar asos qilib olingan bo’lsada, badiiylik, 
ifodaviylik yuqori. Asarda Navoiy ilk tog’oyisi Muhammad Ali bilan kaklik ovida 
gavdalanadi. Yosh bo’lishiga qaramasdan qalbida hayvonot va nabodot olamiga
muhabbati sezilib turadi. Bolakayning “Yo’q –Yo’q otmang“ deya kaklikni 
ottirmaganligi, uning poloponlariga rahmi kelishi yoshgina Navoiy qalbida mehr- 
muhabbat tuyg’ulari barq urganligidan dalolatdir. Navoiyning bolalik
cho’glarida ham o’ziga xos vazminlik, mulohaza bilan ish yuritishini madrasa
tahsilida, Abu Abdulloh Kulohiy darslarida, turli she’riyat kechalarida o’zini 
tutishida ko’rishimiz mumkin. Yosh bo’lishiga qaramay “Mantiq-ut tayr “ni zo’r 
qiziqish bilan mutolaa qildi.Yozuvchi Navoiy portretini quyidagicha tasvirlaydi. 
“Yoshgina kalta olacha to‘n hiyol qiyiq ko‘zli g’ayratli bolakay. Navoiy qalbiga 
adib tomonidan ezgulik yaxshilik urug’lari moxirlik bilan jo etilgan. Asarda

---

688 
Husayn Bayqoro tomonidan “Ikkimiz ikki tur lashkar boshida bo’lar ekanmizda? 
Siz o’z qo’shningizni so’z mulkiga yoyabering, men esa inson cherigini jangu 
jadallarga yo’llay. Har ikkisida ham g’alaba muqarrar bo’lsin“ deya xitob qilishi 
ham juda jozibali tarzadai ifodalangan. Shuningdek Husayn Boyqaro va Navoiy
orasidagi sadoqat, do‘stlik o‘zaro ishonch, ham fikirlik ularni umri davomida 
hamroh bo‘ldi. Husayn Boyqaro santanat ishlarida oilaviy munosabatlarda,
janglarda Navoiy bilan maslahatlashib ish yuritadi. Biz buni Astrobot
hokimi bo‘lganida Abulmuhsin Mirzo o‘rtasidagi ziddiyatlarni hal etishda
Abulmuhsinga“Padar so‘z ham aytganda hatto bosh ko‘tarilmas, kiprik 
qoqilmas. O‘g’il-ila padar o‘rtasida xalq turgaydir. Navoiy qalbida Husayn
Boyqoroning mastlik chog’da o‘z nabirasini qatl hukmiga imzo qo‘yganligi, shahid 
ketgan 11 yashar Mo‘minmirzoning o‘limi chuqur qayg’uga soladi. Alisher
Navoiy Sulton Husayn Boyqaro iltimosiga ko‘ra shaxzoda Badiuzamonga
shunday nasihatlar beradiki, saltanat osoyishtaligiga o‘z hissasini qo‘shadi, 
Navoiy asarida xalq g’ami bilan yashaydi, har bir harakati xalqning faravon 
yashashiga qaratilgan edi. Uning tantiligini, jomardligini oddiy yigit Xusrav
suv chiqarayotganida ozgina mablag’ga muhtoj ekanligimi biliboq, hamyonidan
bir necha dinorni chiqarib yigitga uzatgan lavhasida ham ko’rish mumkin .Asarda
Shayboniyxon, Abulhayrxon, Shoxrux Mirzo, Abusaid Mirzo, Husayn 
Boyqaro, Jomiy, Lutfiy, Sharafiddin Al Yazdiy, Paxlavon Muhammad, Said
Xasan Ardasher, Shayx Kamol Turbatiy, Mavlono Abulays, Abu Abdulloh
Kulohiy kabi tarixiy obrazlar keltirilgan. Asardagi har bir obraz mohirlik bilan 
tanlangan. Har bir qahramon go’yoki Navoiy siymosini to’liqroq yaratishga
safarbar qilingandek go’yo. Navoiyning shunday buyuk inson bo’lishiga u 
yashagan muhit, atrofidagi ilm-u irfon egalari munosib hissa qo’shgan deb 
bilamiz.Asarni yaratishda adibdan juda katta ma’suliyat, tarixiy, dunyoviy bilim 
talab etilganini sezishimiz mumkin. Boisi yozuvchi hech bir adib
tomonidan tilga olinmagan, xalq tili bilan aytganda tesha tegmagan so’zlardan 
o’rinli foydalanadi “Hiriy “, “Hirurud” deya Hirotni erkalab aytilishi, “Tug’yonlar 
fasli“ deya bahorni e’tirof etishi ham o’ziga xos yondashuv deb o’ylaymiz. 
Yozuvchi o’z maqsadini faqat qahramonlar xatti-harakati,nutqi bilan emas,
tabiat manzaralarini tasvirlash orqali ham yoritib beradi. Peyzajni shunchalik 
mohirona tasvirlaydiki, go’yo o’zingizni asar ichida yurgandek tasavvur 
etasiz.Asarda “Havzi mohiyonda bir tantana“ nomli bo’lim so’ngida quyidagi 
fikrlar keltirilgan. ”Shu kichik jussali, tiniq nigohli bolakay kelajakda butun
turk mamlakatlari uzra fikr qanotini keng yoyadigan, qushlaru hayvonot 
olamlaridan to o’n sakkiz ming olam mo’jizalarigacha nazar soladigan, ma’rifat 
vodiylarini kezib, Adam dashtidan xabar oladigan avliyo bo’lib yetishishidan
Muhammad Ali tog’oyining ham, boshqalarning ham xayoliga kelmasdi“ 

---

689 
[3,15] degan fikrlar bilan yakunlangan. Bu shunchaki bir go’zal orzu bo’lsa ham, 
undanda buyuklikni zabt etdi deyishimiz mumkin. Shuningdek, asarda
keltirilgan “Dumli yulduz” voqeasi ham kelajakdagi yuksalishdan dalolatdir.
Bugungi kunda Navoiy asarlarini sevib o’qimagan, satrlarini yod bilmagan 
biror o’zbek topilmasa kerak. Nafaqat o’zimizda, balki butun dunyoda Navoiy
ijodiga qiziqish kundan kunga oshmoqda. Biz o’zbek farzandlari faqatgina 
faxrlanmasdan, buyuk insonlarga munosib avlod bo’lishimiz lozim. Xulosa
o’rnida shuni aytish mumkinki, Mustamlakachilik davrida Navoiy mavzusida
asarlar yozgan-u, lekin istiqbolga erishmagan, adiblarimiz tanqid va 
ta’qibga uchragani rost . Abdulla Qodiriy “O’tkan kunlar “i, Mirkarim Osim 
tarixiy asarlari, Pirimqul Qodirov “Yulduzli tunlar “i , Oybek “Navoiy “ romani 
uchun og’ir jazolarga uchragani sir emas. Bu esa adiblar qalbida hadik,
adabiyotimizda esa bo’shliq paydo etdi. Yozuvchi Isajon Sulton asardan asarga, 
romandan romanga o’sib borayotgani uni tobora barkamollashib borayotganini 
anglatadi.[4,286] Isajon Sultonning ushbu romani aynan shu barkamollik 
nishonasi sifatida yuzaga kelgan va o’sha asriy bo’shliqni to’ldirishga xizmat 
qilgan. Har bir qo’liga qalam olgan yozuvchining yillar davomida diliga tugub 
qo’ygan, barcha fazilatlarni birgina obrazda jo etmoqchi qahramoni bo’ladi. 
Adibning ham aynan shunday orzusi Navoiy siymosini yaratish bo’lsa ajabmas. 
Asrlar o’tsada qadri quyi enmayotgan buyuk insonni yana bir bora yaratishda adib 
qalbida qo’rquv bo’lgani shubhasiz. Bu asar necha uyqusiz tunlarning
guvohi, adoqsiz savollarning javobidir. Shunday ma’suliyatli vazifani yuksak 
mahorat bilan uddalagan, hajm jihatdan salmoqli, muazzam va nodir asar yillar 
o’tgani bilan o’z qadr-qimmatini yo’qotmaydi. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 
1.
A.Kattabekov. O‘zbek adabiy tanqidi. Maqolalar to’plami.Toshkent. Turon-
Iqbol 2011. 285-bet 
2.
O’zbekistonda fanlararo innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar jurnali 2022/8-son 
3.
Isajon Sulton.Alisher Navoiy.Roman. Toshkent 2021.15-bet 
4.
Alisher Navoiy adabiy va ilmiy merosini o’rganish masalalari. Xalqaro 
konferensiya materiallari. “Adast-poligraf”. Toshkent-2022.