Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.
Алишер Навоий. Сабьаи сайёр. Нашрга тайёрловчи: С.Ҳасанов. 
Тошкент. Ғофур Ғулом номидаги нашриёт матбаа бирлашаси. 1991 
2.
Boltoboyev H., Mahmudov M. Adabiy-estetik tafakkur tarix. Monografiya. 
2-jild.”MUMTOZ SO‘Z” 2016. 212-b. 
3.
 
Муллахўжаева К. Алишер Навоий ғазалётида тасаввуфий тимсол ва 
бадиий саньатлар уйғунлиги. Тошкент. Академнашр. 2019. 154-б.
 
4.
Komilov N. Najmiddin Kubro. 2002-yil. 22-b.
5.
Шайх Нажмиддин Кубро. Тасаввуфий ҳаёт. Нашрга тайёрловчилар 
И.Ҳаққул, А.Бектош.-Тошкент: Мовороуннаҳр, 2004. 
AMIRIY TUYUQLARIDA MAVZU VA G‘OYA 
 
Dilshunos INOMOVA
QDPI o‘zbek tili va adabiyoti mutaxassisligi 
2-bosqich magistranti
(O‘zbekiston) 
Annotasiya
: Ushbu maqolada tuyuq va uning genezisi, Amiriy tuyuqlarining 
mavzu va g‘oyalari haqida so‘z boradi. 
Kalit so‘zlar:
tuyuq,istiora,tajnisli qofiya. 
Аннотация:
В данной статье рассказывается о туюке и его генезисе, 
темах и идеях Амири туюка. 
Ключевые слова:
туюк, метафора, формальная рифма. 
Abstract:
This article talks about tuyuq and its genesis, themes and ideas of 
Amiri tuyuq. 
Key words
: tuyuk, metaphor, formal rhyme. 

---

695 
Adabiyotning kichik lirik janrlardan biri bo‘lgan tuyuq turkiy xalqlar yozma 
adabiyotiga xos janrlardan biri bo‘lib, ko‘p asrlardan beri rivojlanib keldi. 
Sharqshunos va adabiyotshunos olimlarning fikrlariga ko‘ra, tuyuq janrining 
klassik poetika talablariga mos keluvchi namunalari Burhoniddin Ahmad Sivasiy 
(1344-1398)qalamiga mansubdir.G‘ozi Burhonddin Sivasiy o‘z davrining davlat 
arbobi, olimi va shoiri bo‘lib, fors, turk va ozarbayjon tillarida g‘azallar, ruboiylar, 
tuyuqlar yaratgan. Uning ,,Tarjih ul-tavziq”, ,,Iksir ul-adat fi asror ul-ibodat” nomli 
arab tilida yozilgan asarlaridan tashqar shoir vafotidan to‘rt yil avval tartib berilgan 
she’riy devonida ishqiy-tasavvufiy mavzularda yozilgan 119 ta tuyuq mavjud. Bu 
devonning fotonusxasi 1943-yil Istambulda nashr etildi. 
Tuyuq so‘zi turkiy so‘z bo‘lib, tuymoq, his qilmoq ma’nolarini anglatadi. 
Turkiy xalqlar she’riyatidagi to‘rt misrali, tajnisli qofiyaga asoslangan, ramali 
musaddasi maqsur(kamdan kam hollarda ramali musaddasi mahzuf)vaznida 
yoziluvchi lirik janr.Tuyuqlar ko‘proq a-a-b-a tarzida qofiyalanadi, shuningdek a-
a-a-a yoki a-b-a-b tarzida qofiyalangan ko‘rinishlari ham mavjud. Tuyuqning 
tajnisli qofiyaga ega bo‘lishi shart hisoblanmaydi. Shunga qaramay, tajnisli 
qofiyaga ega bo‘lgan tuyuqlar kengroq tarqalgan, tajnisli qofiyani janrni 
belgilovchi xususiyat sifatida tushunish ko‘proq ommalashgan. Alisher Navoiy 
ham ,,Mezon ul-avzon” asarida ,,tuyug‘dirkim, ikki baytqa muharrardir va sa’y 
qilurlarkim,tajnis aytilg‘ay va ul vazn ramali musaddasi maqsurdir….” deb 
hisoblaydi,ya’ni tajnisli qofiya masalasida qat’iy talab qilmasa-da, ,,tajnis aytish” 
ga harakat qilish lozimligini uqtiradi.[1: 339] 
Tuyuqning o‘zbek yozma adabiyoti janri sifatida to‘la shakllangan va badiiy 
ijod jarayonida ancha keng qo‘llanilgan hamda bu janrning atama sifatida tuyuq 
so‘zining qo‘llana boshlanish davri XIV asrning so‘nggilari va XV asrlarga
to‘g‘ri keladi. O‘zbek dunyobiy adabiyotining Yusuf Amiriy, Gadoiy, Lutfiy kabi 
ko‘zga ko‘ringan namoyondalarining bu janrning shakllanishi va rivojidagi 
xizmatlari katta. Ayniqsa, mavlono Lutfiy, keyinroq Alisher Navoiy va Zahiriddin 
Muhammad Boburlar tuyuqnavislikda mashhur bo‘ldilar,uning eng ko‘p va eng 
go‘zal namunalarini yaratdilar.O‘zbek adabiyotida yaratilgan tuyuqlarning aksari 
sevgi, sadoqat, visol umidi, hayot zavqi g‘oyalarini ifodalashga bag‘ishlangan. 
Ularni ishqiy minyaturalar olami deyish mumkin.[2:93] 
Jumladan, Amiriyning bir qator tuyuqlari go‘zal yorga bag‘ishlangan bo‘lib, 
oshiqning dil izhori,yorga nisbatan ,,arazi” barcha-barchasi tuyuqlarda so‘zlar 
jozibasi orqali aks etttirilgan. Amiriy tuyuqlariga bir yoqalama qaralganda ular 
faqatgina go‘zal yorga, sevikli insonga bag‘ishlangandek ko‘rinadi. Lekin 
tuyuqlarning tag zamirida Allohga bo‘lgan ishq aks etganligi anglashiladi. 
Bodasiz betobman bu kecha man, 

---

696 
La’ling istab emdi jondin kechaaman. 
Sohili maqsadga yetgaymanmu deb, 
Ko‘z yoshim daryosida suv kechaman.[3:440] 
Amiriyni ushbu tuyug‘i a-a-b-a tarzida qofiyalangan bo‘lib , tajnisli qofiyani
hosil qilgan so‘zlarning ma’nosiga to‘xtalib o‘tsak:birinchi baytdagi ,,kecha man “ 
so‘zi ,,Kecha men bodasiz qoldim” degan ma’noni beradi. Ikkinchi baytdagi 
,,kechaman” so‘zi ,,Jondan kechish”, to‘rtinchi baytdagi ,,kechaman” so‘zi ,,suvni 
kechish” ma’nosida foydalanilyapti. 
Amiriyning ushbu tuyug‘i bir qarashda bodasiz qolgan oshiqning holi, arz-
dodi bilan boshlangadek tuyiladi. Lirik qahramon kecha bodasiz qolganligini 
yozg‘iradi, uning boda bilan oshno tutinishiga sabab esa ikkinchi satrlarda oshkor 
bo‘ladi, la’lingni istab ya’ni la’l deyilganda yorning so‘zi nazarda tutilgan va 
ushbu satrlarda istiora she’riy san’ati ishtirok etgan.Istiora arabcha so‘zdan olingan 
bo‘lib vaqtincha omonatga, oriyatga olmoq degan ma’nolarni bildiradi. Istiora 
mumtoz adabiyotdagi she’riy san’at, bir so‘z shaklini vaqtincha ,,omonatga olib”, 
boshqa, ya’ni ko‘chma ma’noda ishlatish. Istiorada so‘z ma’nosidan boshqa 
ma’noda ishlatish o‘xshashlik asosida amalga oshadi. [1.12Istiora ikki narsa 
o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanadi.Tashbehdan farqli ravishda, o‘xshatish 
vositasi va o‘xshatish sababi qo‘llanilmaydi.[4:168] 
Amiriy tuyuqda qo‘llagan ,,La’l” so‘zi aslida tabiatda uchraydigan qimmatbaho 
qizil tosh, ushbu tuyuqda esa, yorning iliq so‘zlari. La’l qizil rangli bo‘lganligi 
uchun yorning qip-qizil labiga o‘xshtailyapti. La’l ko‘chma ma’noda so‘zni ham 
anglatadi, ya’ni bunda yana bir ma’no anglashiladiki, la’l qimmatbaho tosh 
hisoblanar ekan, u yorning so‘ziga qiyoslansa demak yorning so‘zi ham ana shu 
la’ldek qimmatbaho va azizligini anglash mumkin. Demak, lirik qahramonning 
bodasiz betob ahvolga tushib qolishiga sabab yorning la’lisiz qolganligi, 
seviklisining shirin va mo‘tabar so‘zlarida ayro tushganligidan deyishimiz 
mumkin. Uchinchi baytda ,,sohili maqsad” maqsad sohiliga yetish uchun ko‘z 
yoshi daryosidan kechib o‘tishini ta’kidlaydi. Amiriyning yuqorida keltirilgan 
tuyg‘ida bir qarashda anglashiladigan ma’nolarni umumlashtirdigan bo‘lsak, 
bodasiz oshiq betob ahvolda qolganligi, yorning la’lini ,,so‘zini” xohlab jondan 
kechishi, maqsadkariga,orzulariga yetishish uchun esa ko‘z yoshi sahrosidan 
kechib o‘ta olishi haqida so‘z boradi. Lekin ushbu tuyuqda yangi ma’no qirralarini 
tushunish, anglash mumkin. Mumtoz adabiyotda ,,boda” , sharob” kabi tasavvufiy 
atamalari ishq ma’nosida qo‘llaniladi, ishqki uning sohibi Ollohdir. Majoziy 
ishqdagi yor inson bo‘lib, payg‘ambar Muhammad sollallohu alayhi vasallam yoki 
tariqat peshvosi piri komil nazarda tutiladi. Shuningdek, ota-ona, farzand, ayniqsa, 
go‘zal ayol yoki ko‘rkam yigit ham yor obrazi oraqli tasvirlanadi. Haqiqiy ishq 
nuqtayi nazaridan esa Ollohdir Amiriyning yuqorida keltirilgan tuyug‘ida ham 

---

697 
Ollohga bo‘lgan ishq tasvirlanadi,lirik qahramonning maqsadga yetish uchun ko‘z 
yoshi daryosida kechishi,la’lini xohlab jondan kechishida Ollohning jamoliga 
yetishish orzusi, istagi yotganligini anglash mumkin. 
Amiriyning quyida keltirilgan baytida ham Olloh ishqida kuyib-yongan, 
lekin o‘zining bu ahvolidan mamnun inson holati tasvirlangan: 
Ul pariy jonimga o‘tlar yoqadur, 
Kuyganim ko‘nglimga yaxshi yoqadur. 
Ishqida har yon tushub jismimda chok, 
Telbamen,pirohanim beyoqadur.[3:440] 
Ushbu tuyuq ham a-a-b-a tarzida qofiyalangan,tajnisli qofiyani hosil qilgan ,, 
yoqadur “so‘zi
Yoqadur – o‘t,olov yoqish. 
Yoqadur- ma’qul kelish,to‘g‘ri kelish. 
Beyoqadur-kiyimning yoqasi ,beyoqadur yoqasi yo‘q 
Shoir ul pariyning joniga o‘tlar yoqishini,bu o‘t ish o‘tini Ollohga bo‘lgan ishqni 
tasvirlaydi,bu holat jonini ishq o‘tida kuyishi ko‘ngliga yaxshi yoqayotgannini 
keying satrlarda tasvirlaydi.Nedirki Ollohga bo‘lgan ishq tufayli his qilayotgan 
og‘riqlari ham oshiq uchun hush yoqishi tabiiy holdir. Yorning ishqi tufayli 
oshiqning jismiga choklar tushganki, pirohan (kiyim)ining beyoqaligiga ham 
ahamiyat bermaydi,chunki satr boshida,,Telbamen “ deya jar soladi, bu telbalik esa 
bir o‘ziga, yaratgan Holiqqa bo‘lgan ishqning natijasidir. 
Amiriy tuyuqlarida ifodalangan mavzu va g‘oyalar bir qarashda ishq-
muhabbat,hijron kabilarga bag‘ishlangandek tuyulsa-da,ularning zamirida chuqur 
ma’no va ifolara yotadi. Adabiyot, she’riyat ixlosmandi ushbu tuyuqaldan o‘zi 
uchun,ruhiyati,ilmiyati uchun kerakli ozuqani ola oladi.Chunki ulardagi badiiy 
o‘xshatishlar, istioralar, tajnisli qofiyalar o‘quvchilarni o‘ziga jalb qilmay 
qo‘ymaydi, shu bilan birga ma’naviy bilim bermasdan qolmaydi. Amiriy tuyuqlari 
shoh va shoirlikni bir jismga, ruhiyatga sig‘dira olgan insonning naqadar ilmga, 
Olloh tomonida singdirilgan iste’dodga, ega ekanligini yana bir bor isbotlaydi.