Ключевые слова:
повесть, фелетон, джадед, джадидизм, поэтика.
XX asr jadid adabiyotini kuzatar ekanmiz, bir necha asrlik oʻzbek mumtoz
adabiyotiga shiddat bilan yangi-yangi ise'dodlar, yangi yoʻnalishlar va yangi til
kirib kelganini koʻramiz. Oʻtgan asr boshlarida adabiyotimizda misli koʻrilmagan
darajada novatorlik koʻrsatgan ijodkorlardan bir bu, shubhasiz, Choʻlpondir.
Uning ,,Kecha va kunduz" romani, ,,Yorqinoy" dramasi, oʻziga erkinlik va hurlik
tuygʻularini singdirgan sheʼrlari adabiyotimizning eng sara namunalaridan
hisoblanishi ham bor gap. Ammo sobiq tuzum davridagi mafkuraviy hukumronlik
oʻz vaqtida shoirning ijodini adolatli tarzda oʻrganishga, tadqiq etishga imkon
bermadi. Oʻtgan asrning 20-yillarida shoir ijodi shov-shuvli baxs munozaralarga
sabab boʻlgan boʻlsada, adabiyotshunos Olim Sharofiddinovning ,,Kecha va
kunduz" romani haqidagi kichik informatsiyasi va ,,fosh etish" ruknidagi
taqrizidan[1:6] soʻng Choʻlpon ijodi faqatgina mafkuraviy jihatdan tadqiq etlidi.
Adib ijodining badiiy jihatlari, nasr poetikasi qariyib oʻrganilmadi. XX asrning 80-
yillariga kelib Choʻlpon nomini oqlashga harakatlar boshlanganidan soʻng, bir
qator adabiyotshunoslar shoir ijodini badiiy nuqtai nazardan tadqiq etishga
kirishdilar. Jumladan, O. Sharofiddinov va R.Otayevlar oʻz maqolalarida ,,Kecha
va kunduz"ning syujet-kompozitsion qurilishi, undagi obrazlar tizimi, adibning
xarakter yaratish mahorati haqida fikr bildirildi. O.Sharofiddinov va
N.Karimovning ilmiy-ommabop risolalarida tahlilga tortilgan nasriy asarlar orqali
oʻquvchini Choʻlponning badiiyat sirlariga oshno qilishga intlish boshlandi.
Ammo, xalqimiz, adabiyotimiz tarixida munosib oʻringa ega boʻlgan Choʻlpon
ijodini, uning shaxsiyatini mustaqillik gʻoyalari bilan neytral tahlilga tortish
masalasi koʻndalang boʻlib turaverdi. Mustaqillik yillarining boshida mana
shunday masʼuliyatli vazifani yelkasiga olganlardan. biri Dilmurod Quronov
boʻldi.
Bu borada olib borilgan ishlar samarasi oʻlaroq, Dilmurod Quronov
1993-yil ,,Choʻlponning ,,Kecha va kunduz" romanida xarakterlar psixologizmi"
mavzusida nomzodlik hamda 1998-yilda ,,Choʻlpon poetikasi" mavzusida
doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. Choʻlpon ijodini gʻoyaviy-mafkuraviy
qoralanishi haqida gapirar ekan, domla ,avvalo, jadid adabiyoti haqida fikr
yuritadi.
703
,,Turkistondagi jadidchilik harakati ham Yevropa ma'rifatchiligi singari
mafkura edi. Konkret ijtimoiy-tqrixiy sharoitda-yurt mustamlaka zulmi ostida
ezilgan, jahon taraqqiyotidan uzilib, qoloqlik domiga tushib qolgan bir paytda bu
xilda yashab boʻlmasligini teran idrok etgan ziyolilar ijtimoiy hayotni isloh qilish,
millatni taraqqiy ettirish harakatiga tushgan edilar".[2:13] ,,Choʻlpon nasri
poetikasi"dan olinga ushbu fikrlar orqali adabiyotshunos jadid adabiyoti oʻzining
shakl hamda mazmun darajasi jihatidan Yevropa marifatchilik adabiyoti singari
maʼlum gʻoyalarga ega boʻlganligini, faqatgina millatning yuksak tafakkurli
farzandlarigina buni oʻz vaqtida anglab, harakatga tushganini aytadi. Shu
jumladan, Choʻlponning ham ushbu safda ekanligini taʼkidlar ekan, Choʻlpon oʻz
boshidan nimaki zulm, adolatsizlik oʻtkazgan boʻlsa, barchasi millat va xalq uchun
boʻlganligini aytadi.
Choʻlpon asarlarining janr xususiyatlarini belgilash borasida soʻz borganida
ham adabiyotshunoslikda koʻp yillar chalkash, tahrirga muhtoj boʻlgan
maʼlumotlarga duch kelamiz. ,,Sadoyi Turkiston" gazetasining 1914-yil 6-sonida
eʼlon qilingan ,,Qurboni jaholat" asari Choʻlponning birinchii nasriy asari sifatida
qaralib, shoir tomonidan ,,feleton" deb belgilangan. Adabiyotshunoslikda uzoq
yillar davomida ,,ushbu asar ,,feleton" emas, hikoya talablariga mos keladi. Asar
janrini belgilashda Choʻlpon xatolikka yoʻl qoʻygan" degan fikr oʻrnashib qolgan.
Bu haqida adabiyotshunos S.Mamajonov ,,Garchand ,,Qurboni jaholat"ni
yozuvchining oʻzi feleton desa-da, asl mohiyatiga koʻra hikoyadir. Choʻlpon uning
tanqidiy ruhiyatidan kelib chiqib feleton deya belgilagan boʻlishi mumkin"[4:5]
deya izohlaydi. Dilmurod Quronov ,,Choʻlpon nasri poetikasi"da olimning asar
janri borasidagi fikrlariga qoʻshilgan holda, maʼlumotlarga aniqlik kiritadi.
,,Sadoyi Turkiston" gazetasining 6-sonini koʻzdan kechirar ekanmiz, katta harflar
bilan ,,feleton" deb yozilgan, ikki tarafidan naqsh bilan bezatilgan, ostida kichikroq
harflar bilan hikoya nomi ,,Qurboni jaholat" yozilgan. Odatda janr belgilanganda
sarlavha ostida yozilar edi. Ehtimol, u paytlar bu narsa rasm boʻlib ulgurmagandir.
Gazetalar taxlamini varaqlashga davom qilsak, 24-sonda yana yuqoridagicha
tartibda yozilgan ,,feleton"soʻziga duch kelamiz. Uning ostida hikoya nomi
,,Doktor Muhammadiyor" sarlavha ostida esa yana ham kichikroq harflar bilan
,,hayoliy hikoya" deb yozilgan. Tabiiy savol tugʻiladi: agar Choʻlpon ,,Qurboni
jaholat"ni tanqidiy ruhidan kelib chiqib ,,feleton" desa unda nega keyingi
hikoyasining janrini ham shunday belgilaydi? Oʻylashimizcha, ,,Doktir
Muhammaddiyor" sarlavhasi tepasidagi feleton soʻzi uning janriga ishora
qilmaganidek, avvalgi hikoya eʼlon qilingan sondagi feleton soʻzi ham
Choʻlponga aloqador emas. Gap shundaki, feleton soʻzining dastlabki maʼnosi
hozirgisidan birmuncha farqli edi. Matbuotda ilk bor 1800-yil 28- yanvardan paydo
bo’lgan atama fransuzcha ,,varoq" soʻzi bilan bogʻliq. Oʻshanda ,,Jurnal de deba"
704
nomli Parij gazetasi qoʻshimcha varoq ilova qildiki, bu gazetaning feleton nomli
yangi rukniga asos soldi. Yevropa matbuotida tez ommalashib ketgan bu rukn
ostida odatda nosiyosiy, norasmiy materiallar, eʼlonlar, moda yangiliklari, teatr
talqinlari hikoya va hatto romanlar eʼlon qilina boshladi. Atamaning hozirgi
maʼnoda qoʻllanishi publitsistikaning ijtimoiy-siyosiy tanqidiy ruhidagi alohida
janrini anglata boshlashi 19-asr oxiriga togʻri keladi. Bizningcha, har ikki hikoya
eʼlon qilinganda uchratganmiz ,,feleton" soʻzi Choʻlponga taalluqli boʻlmas, balki,
gazeta tahririyatiga tegishlidir."[2:27] Dilmurod Quronov ushbu dalillarni keltirar
ekan, zamondoshlarining taʼkidlashicha, Choʻlpon mazkur hikoyalar yozilgan
davrda anchagina adabiy, ilmiy bilimlarga ega ekanligini, Choʻlponning madrasa
va rus-tuzem maktabi taʼlimini koʻrganligini, bu orqali esa mumtoz va jahon
adabiyoti namunalaridan xabardor inson boʻlganligini ilova qiladi. Bu fikrlari
orqali esa, uzoq yillar adabiyotshunoslikda oʻrnab qolgan ,,Choʻlpon ,,Qurboni
jaholat" asarining janrini belgilashda xatolikka yoʻl qoʻygan" degan yanglish fikrga
oydinlik kiritadi.
Xulosa qilib aytganda, Choʻlpon ijodini asliyatga yaqin tahlil qilishda,
Choʻlpon hayoti va ijodiga doir maʼlumotlarga tarixiy haqiqat nuqtai nazaridan
qarashda, uning asarlarini bugungi kun yoshlariga singdirishda ustoz Dilmurod
Quronovning xizmatlari beqiyosdir. Domlaning Choʻlpon tugʻilgan yil, ,,Kecha va
kunduz" asarining ijtimoiy va psixologik tahlil uygʻunligi borasidagi qarashlari
keyingi maqolalarimizning bosh gʻoyasi boʻladi.
Dostları ilə paylaş: |