Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Vasfni mavsufga moslash tamoyili
. Ogahiy tarixiy asarlarida hajman katta 
o’rinlardan birini biror shaxs vasfi berilgan matnlar tashkil qiladi. Sodda qilib 
aytganda, shaxs vasfi uning ijtimoiy maqomi yoki uning Ogahiy nigohi va 
nazdidagi qadri bilan bog’liq. Faqat bunda sahobalar va valiylarga nisbatan 
qisqaroq vasflar ishlatilganini mustasno qilsak bo’ladi. Ogahiy vasfni mavsuf (vasf 
qilinayotgan shaxs yoki narsa)ga, odatda, ikki jihatdan yoki ularning biri bilan 
moslaydi: ohang orqali va mutanosib so’zlar orqali. Masalan, “... 
sultonu-l-komilin, 
burhonu-l-vosilin, zubdatu-l-avliyo, umdatu-l-atqiyo, hazrat shayxu-sh-shuyux 
Najmiddin al-Kubro
...” [2.432
a
] misolida vasf mavsufga ham ohang (-
in
qofiyadoshligi), ham mutanosiblik (tasavvuf atamalari) orqali moslangan. 
Kuzatishimizcha, vasf va mavsuf moslanishida ham juz’iy farqlar ko’zga 
tashlanadi. Bular:
a) to’liq moslash. 
Bunda vasf va mavsuf qismlar bir-biri bilan to’la 
ohangdosh bo’ladi. Bularda, odatda, vasf nisbatan qisqa ‒ ikki-uch juzvdan iborat 
bo’ladi. Masalan, “...
zubdatu-l-orifin va umdatu-s-solikin Xoja Xusomuddin.
.. 
[1.273
a
]. Ko’rinadiki, bunda har ikki juz ‒
zubdatu-l-orifin
va 
umdatu-s-solikin 
Xoja Husomiddin 
mavsufiga ohang va mutanosiblik jihatidan moslangan. Ayrim 
hollarda vasf bitta qismdan iborat bo’ladi. Masalan, “ma’rifat gavharining 
ummoni
Ahmadi 
Talqoniy
...”
 
[1.345
b
] 
 
yoki “...zubdayi dudmoni 
qipchoq
Qutlug’ 
Muhammad 
inoq...
” [1.255
b
]. Kuzatishimizcha, bir juzvli vasflar asosan harbiylar, 
jangchilar, katta mansab egasi bo’lmagan amaldorga nisbatan ishlatiladi.
b) qisman moslash. 
Qulaylik uchun 
qisman moslash 
deb nomlagan bo’lsak 
ham, bu holat qancha vasf guruhidan iborat bo’lishiga qaramay, faqat oxirgi 
juzv(lar)ni mavsufga moslashni anglatadi. Vasf guruhi deganda o’zaro ohangdosh 
va mazmun mutanosibligida uyushgan qismlar nazarda tutiladi. YUqorida 
ta’kidlanganidek, vasf guruhlari soni muallif o’z mezonlariga asosan belgilangan. 
Masalan, shahzoda Rahmonquli vasfi guruhlari sakkiztadan iborat bo’lishi 
ajablanarli emas:
“
makrumat shajarasining samarayi xushguvori va manzilat samarasining 
shajarayi borbardori va komronlig’ ummonining gavhari noyobi va jahonbonlig’ 
osmonining axtari jahontobi va kishvarkushoyliq maforiqining afsari murassa’i va 
mamlakatoroliq afsarining gavhari mulamma’i qudratu shavkat majlisi xosining 
ziynatu zayni, izzatu savlat ashxosining qurratu-l-ayni, asolat olamining sipehri 
balandi, jalodat toramining mehri sarbalandi, olam umarosining sarvari va jahon 
kubarosining sardaftari saodatmaob, shijoatintisob, mohi qavo’idi-l-kufri va-n-

---

787 
nifoq, rosimu marosimi-r-rifqi va-l-vifoq jamolu-d-davlati va-d-din Rahmonquli 
inoq..
.” [1. 245
a
]. 
Ko’rinadiki, Ogahiy vasflari xonlar, shahzodalar, yuqori lavozimli 
mansabdorlarga taalluqli bo’lgan hollarda, birinchidan, ayni hayoti emas, umid 
etilgan inson haqida ekanligi ma’lumligi, ikkinchidan, quruq madhlardan iborat 
bo’lmay, mumtoz badiiy san’atlarga yo’g’rilgani, badiiy barkamol tusda bo’lgani 
uchun kishining g’ashini keltirmaydi. Buning o’zi alohida ta’kidlanishi lozim 
bo’lgan Ogahiyning tarixiy-adabiy asar yaratish mahorati mezonlaridan biridir. 
Ushbu vasf guruhlarining birinchisining o’zida, ya’ni “
makrumat shajarasining 
samarayi xushguvori va manzilat samarasining shajarayi borbardori
...”da 
tanosub, tardi aks (
shajarasining samarasi ‒ samarasining shajarasi
) hosil 
bo’lishi, vasf guruhining o’z ichidagi birinchi va ikkinchi qismlarining birinchi va 
oxirigi so’zlari qofiyadoshligi (
makrumat ‒ manzilat; xushguvori ‒ borbardori
) 
yuzaga kelishi betakror badiiyatni paydo qilgan.
YAna bir misol orqali juzvlar miqdori Ogahiyning o’z mezonlariga 
bog’liqligini ko’ramiz:
“...murshidi rohi haqiqat, markazi doirayi tariqat hoji haramayni-sh-
sharafayn, marja’u-l-xafaqayn, fuqaho xaylig’a 
foyiq
Xoja
Muhammad Sodiq
...” 
[1.287
a
]. Ko’rinadiki, dastlabki vasf guruhlari erkin tuzilgan bo’lib, oxirgisi vasf 
mavsuf sanalmish 
Xoja Muhammad Sodiq
qa moslangan.
“...qudvatu-l-avliyo, umdatu-l-atqiyo, sultonu-l-orifin, burhonu-l-koshifin, 
shamsu-l-millat va-d-din, tariqat ashobining 
afzali
, haqiqat arbobining 
akmali
Hazrat SHayx Abbos
valiy...
” [5.134
a
] yoki “...zubdayi arbobi tariqat, qudvayi 
ashobi haqiqat, oliyshoni 
muallomakon
Muhammad Karim 
eshon
...” [4.51
a
] 
misollarida ham shu holatni ko’rishimiz mumkin.
Ba’zan mavsuf oldidan kengaygan aniqlovchi yoki izohlovchi kelishi 
mumkin: “...o’zbakiya xonadonining zubdasi, yuz dudmonining umdasi 
amoratmaob, fazilatintisob 
ustodi kiromiy
Mavlono
Munis mirob...” [1.315
a
]. 
Bu erda ...
fazilatintisob
vasfi va 
Munis mirob 
mavsufi o’rtasida 
ustodi 
kiromiy
Mavlono 
aniqlovchi va izohlovchilari kelyapti.
v) vasf va mavsuf orasida moslik bo’lmasligi. 
Bunday holat Ogahiy tarixiy 
asarlarida kam kuzatiladi. Masalan, “...
hazrati qutbu-s-solikin, faxru-l-vosilin, 
shamsu-l-millati va-d-din
shayx Luqmon binni Muhammad Parranda...” [1.272
a
] 
[3.6
a
].
 
Vasfni mavsufga moslash tamoyili Ogahiyning tarixiy asarlarigina emas, 
tarjima asarlarining ham xos jihatlaridan biriga aylangan. Masalan, “Guliston”dan 
bir misol:
 
“Abulmuzaffar va-l-mansur Sayyid Muhammad Bahodirxon 
xalladallohu ta’olo mulkahu va sultonahuning valadi amjadi va qurratu-l-ayn 

---

788 
sarmadi saodatnishon, muallomakon, donishpanoh, binishdastgoh, davlatnadim 
shahzoda Muhammad Rahim to’ra...
” [6.14].
 
Bunda nashrga tayyorlovchi saj’ning oxirgi uzvi ‒ “davlatnadim” 
Muhammad Rahimga mos keltirilganiga ko’ra qo’lyozmalar fondi 7768-ashyo 
raqamli qo’lyozmada tushib qolgan Muhammad Rahim nomini kiritadi. Albatta, 
asarning boshqa nusxalari ham buni tasdiqlaydi. Xususan, Ogahiyning “Guliston” 
va “Bahoriston” tarjima asarlari yozilgan o’z dastxati topilishi ham buni 
tasdiqlaydi [11].