Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

 
 
Ey xarobi chashmi maxmuring ko‘ngul, paymona tut, 
 
 
 
 
Bir qadah la’ling zakotidin berib, mastona tut [5, 63].
G‘azalning quyidagi bayti esa Fuzuliydan ko‘ra, Navoiyni yodga soladi: 
 
 
 
 
 
Ortturur har lahza nosih pand ila g‘aflat menga, 
 
 
 
 
El aro andog‘ki, uyqu boisin afsona tut [5, 63]
. 
Chunki “G‘aroyib us-sig‘ar”da shunga o‘xshash baytga duch kelamiz: 
 
 
 
 
Ko‘zima ul vajhdin dermen yuzung afsonasin –
 
 
 
 
Kim, sevarlar uyqusizlar doimo afsonani [3, 461]
Navoiy g‘azallariga bog‘lagan muxammaslaridan birida ham Amiriy 
Fuzuliyni tilga olib o‘tadi: 
Fuzuliy birla Lutfiy ofarindin aylamas tamkin... [5, 399] 
Fuzuliyning:
G‘amzasin sevding, go‘ngil, joning gerakmazmu sango? 
 
 
 
Tig‘a urding, jismi uryoning gerakmazmu sango? 
[4, 27] 
matla’li g‘azali Amiriyda: 

---

851 
Xat chiqarding, la’li xandoning kerakmazmu sango? 
 
 
Xizra verding, obi hayvoning kerakmazmu sango? [5, 49]
tarzida munosib shakl va mazmunda ifoda etilgan. G‘azalda Amiriy Fuzuliy 
yo‘lidan borib, lirik qahramonning ichki kechinmalari, uning ruhiy holatini 
atroflicha badiiy bayon etganligi ko‘rinib turadi. “Etma cho‘x” radifli g‘azali 
mazmun va shaklda Fuzuliy g‘azaliga juda yaqin. Amiriyning g‘azallaridagi kabi 
tab’i muxammas va musaddaslarida ham fuzuliyona ohanglarni sezish mumkin. 
Fuzuliyning:
Shifoyi vasl qadrin hajr ila bemor o‘landin so‘r, 

 
Zuloli zavq-shavqin tashnai diydor o‘landin so‘r [4, 27], - 
matla’si bilan boshlanuvchi mashhur g‘azaliga ko‘plab shoirlarning taxmis 
bog‘laganliklari ma’lum. Amiriy ham katta jur’at bilan unga nihoyatda teran, 
g‘azalning g‘oya va mazmunini to‘ldiruvchi va kuchaytiruvchi taxmis bog‘lagan. 
Amiriy Fuzuliyning ilk baytidagi tasvirni kengaytiradi, ya’ni visol shifosini (yoki 
visol shukuhini) hajr orqasidan bemor bo‘lishgacha yetgan kishidan, sog‘inchni 
esa, diydorga tashna bo‘lgan kishidan so‘ramoq vojibligi kayfiyatini to‘laroq va 
kengroq ochadi: 
 
 
 
Balo dashtida g‘am tog‘in meningdek zor o‘landin so‘r, 
 
 
 
Muhabbat ramzini Majnun kibi afgor o‘landin so‘r, 
 
 
 
Mazoqi la’li nobin ishq aro xummor o‘landin so‘r, 
 
 
 
Shifoyi vasl qadrin hajr ila bemor o‘landin so‘r, 
 
 
 
Zuloli zavq-shavqin tashnayi diydor o‘landin so‘r 
[5, 409]. 
Fuzuliy g‘azalida ilgari surilgan fikrlar Amiriy muxammasining uchinchi 
misrasida yanada kengaytirilgan, natijada muxammasdagi har besh misra mazmun 
jihatidan bir-biriga uzviy bog‘langan, go‘yo bu muxammasdan biron-bir misra olib 
tashlansa, to‘liq bo‘lmay qolayotganday taassurot paydo bo‘ladi. Zero, yor vasliga 
intizorlik, Layli ishqida Majnunday devonavor bo‘lish, ma’shuqaning labi 
lazzatiga xumorlik istagi visol umidida hijrondan bezor, mahbub ilinjida 
diydortalab bo‘lgan oshiq holatini to‘ldiradi. Muxammasning navbatdagi bandidagi 
Fuzuliy aytmoqchi bo‘lgan ma’shuqa labining sirini mendan bo‘lak kishidan 
so‘rma, chunki, mengina shu aqiq lablar sirini bilaman, mengina uning siridan 
voqifman, tarzidagi fikrlarni Amiriy quyidagicha to‘ldiradi. 
Ko‘ngul majnuning o‘ldi, ishq jurmi birla o‘lturma, 
 
 
 
Maningdek mubtalodin javr tarkini ravo ko‘rma, 
 
 
 
Raqibi ro‘siyah birla dame o‘lturmayu durma, 
 
 
 
Labing sirrin gelib guftora, bandin o‘zgadin so‘rma. 
 
 
 
Bu pinhon nuktani bir voqifi asror o‘landin so‘r (409)
.
Fuzuliy g‘azalining uchinchi baytiga bog‘langan misralarda Amiriy 
mahoratining yana bir qirrasi namoyon bo‘lgan. Fuzuliy ko‘zi yoshli oshiqlarning 

---

852 
holidan g‘ofil bandalar har vaqt bexabar bo‘ladi, chunki oshiq sirlar olamidagi o‘z 
ko‘z yoshlarining sababini mardum oldida oshkor etsa, uning oshiqligiga shubha 
bildiruvchilar topiladi, shu sababli oshiq ko‘z yoshlari tunni bedor o‘tkazgan va 
yulduzlar sayridan ogohlar holati yanglig‘ unga hamdard insonlar uchungina 
ma’lum, demoqchi. Bu fikrni Amiriy quyidagicha rivojlantiradi: muhabbat aqlga 
bog‘liq ruhiy holat emas. U aqlni o‘g‘irlaydi. Qachonki kishi ma’shuqa ishqida 
xuddi Majnun kabi devona bo‘lsagina u haqiqiy oshiq hisoblanadi. Shuning uchun 
men yig‘lar ekanman, zohid buni johillikka yo‘ymasin, chunki oqil kimsaga 
Majnun yig‘isining mohiyati ayon. 
Fuzuliy mahbubaga iltijo qilar ekan, oshiq holatidan xabar olishga undaydi. 
Va go‘zal muqoyasa bu yerda shuki, mastlar bedodi hushyor bo‘lgandagina 
bilinadi. Amiriy bu fikrni yanada kengaytirib, ishq sening bu go‘zal yuzingni 
chamanlar ichra izlab orzu etdi, hatto bir gul ishqida bulbul tikonlarni oshyon 
etganidek, bu orzu yo‘lida oshig‘ing har narsaga rozi, sen endi g‘ururing bilan o‘z 
yurti, oshyonini unutgan mendek oshig‘ingni holiga nazar sol, o‘zingni bilib-
bilmaslikka olma, degan fikrni olg‘a suradi: 
Tamanno qildi xatti orazingni bu chamanlardin, 
 
 
Bu gul shavqida bulbul oshyon qildi tikanlardin, 
 
 
G‘ururi husn ila qilma tag‘oful bevatanlardin, 
 
 
Xabarsiz o‘lma fatton ko‘zlaring javrin chekanlardin, 
 
 
Xabarsiz mastlar bedodini hushyor o‘landin so‘r (409).
Keyingi ikki bandda ham Amiriy Fuzuliy fikrlarini to‘ldirib boradi. Bu 
to‘ldirilgan va sharhlangan misralarda Fuzuliy mahoratining qator qirralari 
namoyon bo‘lib borgani kabi, Amiriy ijodidagi o‘ziga xos san’atkorlik ham 
ko‘zga tashlanib turadi. Aytish mumkinki, Fuzuliy g‘azali zohiran dunyoviy 
muhabbat tarannumiga bag‘ishlanganday ko‘rinsa-da, botinan xarobot ahli bo‘lgan 
chin oshiq, so‘fiyning ahvoli va uning yaratganga bo‘lgan mehri, bandalik 
majburiyatlarining sharhi sifatida namoyon bo‘ladi. Amiriy tomonidan kiritilgan 
misralar lirik qahramonning ana shu ruhiy holati, komillik yo‘lidagi riyozatlarini 
yanada kengroq va to‘laroq ochadi. Chunonchi, Amiriy lirik qahramoni Fuzuliyga 
juda yaqinlashib, “Malomat toshlari birla ushaldi bu paru bolim”, deydi. Aslida 
ham malomat toshlari solikka otiladi. Solikkina malomat toshlarining ozorlaridan 
huzur qiladi. Unga qanchalik ko‘p jabr-zulm yetkazilsa, u shuncha orom topadi. 
Agar Fuzuliy “Xarobot ahlining ahvolini bir xummor o‘landan so‘r”, deb murojaat 
etayotgan ekan, o‘sha xumor bo‘layotgan Amiriyning ham lirik qahramoni bo‘lib 
chiqadi. Muxammasning so‘nggi bandi yuqoridagi bandlarda aytilgan fikrlarning 
xulosasi sifatida jaranglaydi: Fuzuliy ishq, binobarin, ilohiy ishq zavqini qalbida 
zavqi ishqi bor bo‘lgan odamdan so‘ra, deb hukm chiqarsa, Amiriy uning bu 
fikrlarini yanada ravojlantiradi va konkretlashtiradi: 

---

853 
Sabo to qomating sarvini har yon ayladi moyil, 
 
 
 
 
Ko‘ngul Majnundek hushu xiradni ayladi zoyil, 
 
 
 
 
Amir ishqimni ko‘rgach, Xizr bo‘ldi ajziga qoyil, 
 
 
 
 
Muhabbat lazzatidan bexabardur zohidi g‘ofil, 
 
 
 
 
Fuzuliy ishq zavqin zavqi ishqi vor o‘landin so‘r (410).
Taxmis bilan to‘liq tanishgan o‘quvchi Fuzuliy salohiyati bilan bellashishga 
qodir shoirning taxayyulot mevasidan estetik zavq olish barobarida, Amiriyning 
o‘z ijodiy faoliyatida ulug‘ shoir asarlaridan va yuksak badiiy san’atidan bevosita 
bahramand bo‘lganligiga yana bir bor iqror bo‘ladi. Ayni chog‘da, mazkur taxmis 
Amiriyning Fuzuliy g‘azalining mavzu va g‘oyasini quruq, behis takrorlamay, 
batamom yangi asar yarata olganligini ko‘rsatadi.