Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

Guşeyi-əbrulərində çeşmi-cadularmıdır?
Yoxsa girmiş yayə tirəndaz hindularmıdır? –
beyti ilə başlayan sözügedən üçüncü qəzəldən bəhs edərkən yazır: “... qəzəldə 
“cadularmıdır”, “hindularmıdır”, “sularmıdır” və sair sözlərdə, gördüyümüz kimi, 
sual şəkilçisi olan “-mı” xəbər şəkilçisi olan “-dır”, “-dir”dən əvvəl gəlmişdir ki, 
bu xüsusiyyət, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilinə, eləcə də Füzuli üslubuna 
yabançıdır” [8, 159].
Bu məsələ ilə bağlı təkcə onu qeyd edə bilərik ki, istər Füzulidən əvvəl, 
istərsə də ondan sonra klassik ədəbi mətnlərimizdə “-mı
4
” sual ədatının xəbərlik 
(şəxs) şəkilçisi olan “-dır
4
”dan əvvəl işlənməsi olduqca çox təsadüf edilən bir 
faktdır. Nəsiminin, Cahan şah Həqiqinin, Şah İsmayıl Xətayinin əsərlərinin dilində 
belə nümunələr onlarladır. Bu deyilənlər Füzuli üslubu üçün də xarakterik bir 
xüsusiyyətdir. Təkcə “Leyli və Məcnun” poemasındakı
Bədxahlərinmidir bu tədbir? 

 
Qəmmazlərinmidir bu təzvir?
[5, 129] – beyti deyilənlərin 
təsdiqi üçün kifayətdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, nədənsə, bu qəzəlin XV əsrin sonu – XVI 
əsrin əvvəllərində yaşamış, Şah İsmayıl Xətayi sarayına yaxın olan və ona hörmət 
əlaməti kimi şeirlərində “Şahi” təxəllüsünü işlətmiş şairimizin
Sünbülün yanında hər su çeşmi-cadularmıdır? 
Ya kəmənd ilə tutulmuş vəhşi ahularmıdır? –
mətləli qəzəlinə nəzirə yazıldığı unudulur. Halbuki H.Araslı xatırladığımız 
çıxarışda qeyd edir ki, Füzulinin bu qəzəli Şahiyə nəzirədir [6, 402].
Tərtibçinin çıxarışda verdiyi bu qeyd 1996 və 2005-ci il nəşrlərində də 
saxlanılmışdır [3, 383; 4, 381].
Məlumdur ki, Füzuli yaradıcılığına onun yetişdiyi ədəbi mühitin böyük 
təsiri olmuş, o, bir çox şairlərin təsiri ilə əsərlər yazmışdır. Onun gənc 

---

857 
yaşlarında bir sıra sənətkarlara, o cümlədən Həbibi, Nəvai, Lütfi, Şahi və digər 
müəlliflərə yazmış olduğu təxmis və nəzirələri vardır.
Onu da qeyd edək ki, Füzulinin sözügedən qəzəli İstanbul (1924) və Bakı 
(1958, H.Araslı) nəşrlərindən başqa, Füzuli əsərlərinin Azərbaycanda sonrakı 
nəşrlərinin heç birinə daxil edilməmişdir. Doğrudur, “Seçilmiş əsərlər” 
seriyasından buraxılan bu nəşrlərə dediyimiz qəzəl daxil edilməyə də bilərdi. Lakin 
məsələ ondadır ki, altıcildlik Füzuli əsərlərinin sonrakı akademik nəşrlərinin (Bakı 
1996, 2005) heç birində də şairin bu qəzəli əsas əsərlər sırasına daxil edilmir. 
Halbuki bu, Füzuliyə məxsusluğu şübhə doğurmayan bir qəzəl kimi birinci cilddə 
əsas əsərlər sırasında verilməlidir. Bu baxımdan özbək şairi Ömər xan Əmirinin 
Füzulinin həmin qəzəlini təxmis etməsi deyilənlərin təsdiqi kimi özünü göstərir. 
Əvvəla, belə məlum olur ki, Füzulinin digər qəzəlləri kimi, bu qəzəli də geniş 
ərazilərdə yayılmışdır. Məsələ ondadır ki, özü nəzirə kimi yazılan həmin qəzəli
özbək şairi Ömər xan Əmiri (1787-1822) təxmis etmişdir. Əgər bu qəzəl Füzulinin 
olmasa idi, onda həmin qəzəl digər ərazilərdə, o cümlədən Özbəkistanda da 
tanınmazdı. Bu fakt onu göstərir ki, Füzulinin sözügedən qəzəli heç də az tanınmış 
olmayıb. Ömər xan Əmiri Füzulinin sözügedən qəzəlini belə təxmis etmişdir: 
Gulshani ruxsorida ul chashmi ohularmudur? 
Javri koʼp-u, mehri oz bebok, badxoʼlarmudur?
Xuni nohaq qilgʼuchi ikki jafojoʼlarmudur? 
Goʼshayi abrularinda chashmi jodularmudur?
Yoʼqsa, kirmish yoya tirandos hindularmudur? 
 
Tishlaringga ne munosib gavhari durji sadaf,
Goʼshvoring donasidur axtari burji sharaf, 
Xoʼbluk bobida sandursan takalluf bir taraf,
Ikdi shabnamdur guli tar uzra yoxud har taraf
Qatrayi terdin guli ruxsor uza suvlarmudur? 
 
Bogʼ aro nargis nigohidur ishorat intizor,
Yuz yoshurmish har kafi xok ichra bir siymin uzor,
Bilgʼusi, har kimsaya oʼlsa nigohi eʼtibor, 
Ochilon gullarmudur yer uzra har fasli bahor,
Yo fano dashtida xok oʼlgʼon pariroʼlarmudur? 
 
Qomating shavqida shamshodu sanavbardur gʼulom,
Gulbuni navrastasan bogʼ ichra, ey oliymaqom,
Nola aylarman tamannoyi ruxungda subhu shom,

---

858 
Аshki chashmimdur sari zulfung xayoli-la mudom,
Yo derilmush rishtayi mushkina loʼoʼlarmudur ? 
 
Dargahingda kimki bosh ostina tosh qoʼymish yotur,
Dema boshkim, boshin ustina quyosh qoʼymish yotur,
Yuzda zulfung bir-birina bosh tutosh qoʼymish yotur,
Ikki ajdardurki, bir ganj uzra bosh qoʼymish yotur, 
Yo musalsal orazing davrinda gesularmudur? 
 
Barcha xoʼblar ul pari husnini boʼlmish qoyili
Dam-badam xurshidu mah koʼyida doʼlmish soyili,
Dudi ohimkim Аmiri husn boʼlmish hoyili, 
Sanmusan onjaq, Füzuliy, boʼyla xoʼblar moyili?
Yoʼqsa, ishq ahli qamu santak balojoʼlarmudur? 
[2, 407-408] 
Əmiri təxmisini Füzulinin qəzəlinin birinci beytində ifadə olunan “Qaşların 
guşəsində serhbaz gözlərinmidir, yoxsa kaman çəkib ox atmağa hazır olan 
hindularmıdır? (həramilərmidir?)” fikrinə belə bir giriş verməklə başlayır: 
Gülşənə bənzər üzündə o ahu gözlərmidir? Cövrü (zülmü) çox, mehri az 
pisxasiyyətlilərmidir? Nahaq qan tökməyə hazır olan iki cəfakeşlər, yəni 
gözlərmidir? Müəllif təxmisin sonrakı bəndlərdə də belə bir başlanğıca üstünlük 
vermişdir. Şeirin bütün bəndlərində belə bir bağlılıq davam etdirilmiş və 
nəticədə gözəl bir təxmis nümunəsi yaratmışdır. Təqdim olunan təxmislə tanışlıq 
Füzuli qəzəlinin mətni üzərində mətnşünaslıqla bağlı fikirlərə də diqqət yetirmək 
tələb edir. Belə ki, Əmirinin bu təxmisi altı bənddən ibarətdir. Ancaq H.Araslının 
tərtib etdiyi nüsxədə Füzulinin qəzəli beş beytdir. Bu isə Əmirinin əlində olan va-
riantda Füzuli qəzəlinin altı beytdən ibarət olduğunu göstərir. Füzulinin Bakı 
nəşrində Əmirinin təxmisində olan
Açılan güllərmidir, yer üzrə hər fəsli-bahar, 
Ya fəna dəştində xak olan pərirulərmidir? –
beyti yoxdur.
Deməli, qəzəlin həcmi beş beytdən çox olub. Füzulinin Şahiyə yazdığı 
nəzirəyə Əmirinin təxmisindəki bir beyti də əlavə etsək, onda belə bir mətn alınmış 
olacaqdır: 
Guşeyi-əbrulərində çeşmi-cadularmıdır?
Yoxsa girmiş yayə tirəndaz hindularmıdır?
İqdi-şəbnəmdir güli-tər üzrə, yaxud hər tərəf,
Qətrə-qətrə tərdən ol rüxsar üzə sularmıdır? 
Açılan güllərmidir, yer üzrə hər fəsli-bahar, 
Ya fəna dəştində xak olan pərirulərmidir?

---

859 
İki əjdərdir ki, bir gənc üzrə baş qoymuş yatır,
Ya müsəlsəl arizin dövrində geysularmıdır?
Əşki-çeşmimdir səri-zülfün xəyalilə müdam,
Ya düzülmüş rişteyi-mişk üzrə lölö’lərmidir?
Sənmisən ancaq, Füzuli, böylə xublər maili,
Yoxsa eşq əhli qamu səntək bəlacularmıdır? [6, 381] 
Beləliklə, Ömər xan Əmirinin Füzuliyə yazdığı təxmislər təkcə Füzuli 
sevgisi, Füzuli sənətinə olan məhəbbətlə məhdudlaşmır. Həmin təxmislərdən 
birincisi belə bir fikir deməyə əsas verir ki, akademik H.Araslı tərəfindən tərtib 
edilən altıcildlik Füzuli əsərlərinin birinci cildinin “Əlavələr” hissəsində verilən 
“Guşeyi-əbrulərində çeşmi-cadularmıdır?” misralı qəzəlinin Füzuliyə aidliyi heç 
bir şübhə doğurmur və həmin qəzəl Füzuli “Divan”ının Bakı nüsxələrinin əsas 
hissəsində yer almalıdır. Başqa bir tərəfdən isə Füzulinin məlum qəzəli daha yeni 
bir beytlə zənginləşmiş olur ki, bu da ilk dəfə Ömər xan Əmirinin Füzuliyə yazdığı 
təxmisin müqayisəli təhlili nəticəsində üzə çıxır. Bu isə Əmirinin həm Füzuli isinə 
olan sevgi və məhəbbəti, həm də şairin ədəbi irsinin mətnşünaslıq baxımından
dəqiqləşməsi işində xidməti kimi dəyərləndirilə bilər. Çünki Füzulinin heç bir 
əlyazma və çap nüsxələrində rast gəlinməyən bir beyt məhz Əmirinin yazdığı 
təxmis əsasında elm aləminə məlum olmuşdur.