Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

g’azallar - 175, mustazod - 2, muraba’ - 1, 
muxammas – 14(asosiy matnda), musaddas - 5, musabba’ - 2, masnaviy - 2, 
qasida – 3
[4]
.

---

797 
Qo’lyozma 106 bet, 53 sahifadan iborat bo’lib, kitob to’q ko’k rangli qatiq 
qog’oz bilan muqovalangan, dastlabki varoq ochiq qolgan. Qo’qon fabrika 
nisbatan dag’alroq qog’ozida nasta’liq xatida qora siyoh bilan yozilgan. Ba’zi 
o’rinlar, asosan, sarlavhalar, sonlar qizil siyoh bilan ajratib berilgan. 
Qo’lyozmaning ba’zi varoqlari cheti bukilib, uringan. Kotibning xati aniq, qatorlari 
tekis tushgan.
Sa’diy she’rlari asosan oshiqona mavzuda bo’lib, ko’proq an’anaviy mumtoz 
lirikaga monand yozilgan. SHarq devonchilik an’anasiga muvofiq “Devoni Sa’diy” 
avval 1,2,3-hamd g’azallardan keyin na’t g’azal keladi. Sultoniy devonidagi 
g’azallar ko’proq ramal, hajaz, rajaz bahrlarida yozilgani ma’lum bo’ladi.
Ma’lumki, SHarq mumtoz adabiyotida o’zga bir shoir she’ridan ta’sirlanib, 
undagi vazn, qofiya va radifni saqlagan holda asar yaratish adabiy aloqa va o’zaro 
ta’sirning keng tarqalgan shakllaridan bo’lib, salaflar yoki zamondosh shoirlar 
bilan muayyan tarzda o’zaro ijodiy musobaqaga kirishish bilan bog’liq an’ana 
hisoblangan. “Devoni Sa’diy”ida jami 8 xil janrdagi she’rlar jamlangan bo’lib, 
ko’proq shoir ijodida an’analarning adabiy ta’siri ko’zga tashlanadi. Xususan, 
shoirning muxammaslari Alisher Navoiy, Fuzuliy, Ogahiy, Feruz kabilarning 
g’azallariga yozilgan. Sa’diy muxammaslarini ustozlarga izdoshlik, ijodiy 
ergashish va payravlik tarzida sharhlasak xato bo’lmaydi. Qo’lyozma 80-81-
betlaridagi “Zihi sariri risolat uzra erursan shoh” deb boshlanuvchi 9-
muxammasga e’tibor qaratadigan bo’lsak, muxammas matni shunday beriladi:
Zihi sariri risolat uzra erursan shoh, 
Karam bila sanga Haq berdi oncha izzatu joh.
SHariating bila tuz yo’l topar bori gumroh, 
YUz ko’zingda muayyan kamoli sun’i Iloh 
Ne yuzdurur bu, ne ko’z, laa ilaaha illalloh.
Muxammas matnidan ma’lum bo’ladiki, Sa’diy muxammasi Alisher 
Navoiyning “G’aroyib us-sig’ar” devonidagi “YUzu ko’zungda muayyan kamoli 
sun’i Iloh” deb boshlanuvchi na’t g’azaliga yozilgan. “Deyarli o’n asrga yaqin 
shoirlar tomonidan yozilgan na’t g’azallarni diqqat bilan o’qisak, hazrat 
Payg’ambarimiz bani basharning eng ulug’ va eng komil insoni sifatida ta’rif tavsif 
qilingan. SHoirlar na’t g’azallarida payg’ambar alayhissalomni oddiy maqtash 
yo’lidan bormay, yuksak axloq g’oyalarini ham targ’ib qilganlar. YA’ni muborak 
surat bilan birga ilohiy siyrat madh etilgan va ulardan ibrat olishga da’vat etilgan” 
[5, 3]. Sa’diy muxammasi ham payg’ambarimizning ta’rif ta’siflari, Muhammad 
s.a.ning Xudoyi Taoloning sharafiga muyassar bo’lgani va barcha musulmon ahli 
uchun payg’ambar xulq-atvori asosiy mezon ekanligini tarannum etadi.
SHabe sango qilibon lutfni Xudo shomil, 
Karam birla sani dargohig’a qilib vosil.

---

798 
Qilib u dam bori maqsudlaringni Haq hosil.
Jamoling oyinai “Vash-shams” surasi nozil, 
Ko’zing qarosig’a “mo zog’” surmasi hamroh.
SHu o’rinda aytish kerakki, Sa’diy muxammasida Navoiy g’azali 
baytlaridagi ba’zi so’zlar o’zgargani ma’lum bo’ladi. Jumladan, biz muxammasnig 
2-bandi 4-misrasida Navoiy g’azalidagi “ko’zgusi” so’zi o’rniga “surasi” so’zi 
yozilgan. YA’ni, Alisher Navoiy g’azalida “Jamoling oyina va-sh-shamsi ko’zgusi 
nozil”[1, 403 ] bo’lsa, qo’lyozmada “Jamoling oyinai va-sh-shamsi surasi nozil” 
[4,80 ] yozilgan. YOki muxammasning 5-bandi 5-misrasida Navoiy g’azalidagi 
“hasratingdin” so’zi o’rniga “furqatingdin” so’zi yozilgan. G’azalda “Emaski charx 
chekar kecha hasratingdin oh”[1,403] bo’lsa, qo’lyozmada “Emaski charx chekar 
furqatingdin o’ylaki oh” [4, 81] tarzida yoziladi. Muxammasning oxirgi bandi 
shunday yakunlanadi:
Bu Sa’diy ummatingiz xaylidin qavm o’lg’ay, 
SHafoating mayin ichmak onga rusum o’lg’ay.
Kuroming bila ul sohib ulum o’lg’ay, 
Navoiy gulshanini nargisi nujum o’lg’oy, 
Ko’z uchidin onga qilsang hisob vaqti nigoh.
“Devoni Sa’diy”ida shoir g’azallaridan keyin uning muxammaslari nisbatan 
katta qismni egallaydi. Umuman, Sa’diy she’rlari turkona uslubga xos sodda, 
ravon bitilgan. Sa’diy Xorazmda yashab ijod etgan shahzoda shoirlar va ularning 
davr adabiy muhiti, devonchiligi takomila tutgan o’rnini belgilashda muhim manba 
bo’ladi.
“Muhammad Rahimxon II – Feruz kutubxonasi fehristi”idan “Devoni 
Sa’diy”ning 909/ II 7022 raqamli nusxasi ham borligi aniq bo’ladi [7, 111]. YAna 
Sa’diy she’rlari yuqorida aytib o’tilganidek, tazkira, majmua, bayozlarda ham 
beriladi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
SHarqshunoslik instituti Qo’lyozmalar fondida RN–909V inventar raqamli 
“Devoni Sultoniy. Devoni Sa’diy. Devoni Sodiq. Devoni G’oziy. Devoni Asad” 
kabi devonlardan tashkil topgan she’riy majmua saqlanadi. Majmua “Haft shuaro” 
singari alohida nomlanmagan. Qo’qon fabrika silliq qog’ozida nasta’liq xatida qora 
siyoh bilan yozilgan. SHe’riy to’plamdan joy olgan ikkinchi devon muallifi 
“Sa’dulloh to’ra Sa’diy ”[3] – deb ko’rsatiladi va shoir Sa’diy she’rlari matni 
beriladi.
XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Xorazm adabiy muhitining Munis, 
Ogahiy, Feruz, Bayoniy, Avaz O’tar, Tabibiy, Rojiy, Rog’ib, Komyob, Mutrib, 
Muhammad Rasul Mirzo kabi namoyandalari hayoti va ijodini tadqiq etish 
yuzasidan adabiyotshunoslik, adabiy manbashunoslik va matnshunoslikda 
muayyan yutuqlarga erishilgan bo’lsa-da, ular bilan zamondosh, bir adabiy 

---

799 
muhitda faoliyat olib borgan Sultoniy, Sa’diy, G’oziy, Asad, Murodiy, Sodiq, 
Farrux, Oqil kabi xon oilasidan etishib chiqqan ijodkorlar devonlari qo’lyozmalari 
hanuzgacha o’rganilmagan. Vaholanki, bugungi kunda shahzoda shoirlarning 
devonlari O’zbekiston Respublikasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi
SHarqshunoslik instituti Qo’lyozmalar fondida, Xorazm Ichan qal’a qo’lyozma 
fondida va Sankt-Peterburgdagi Rossiya Fanlar akademiyasi SHarqshunoslik 
fondida saqlanmoqda. Xorazm devonchilik an’analarini o’rganish, shahzoda 
shoirlar tomonidan tartib berilgan devonlar qo’lyozmalarining o’zaro matniy-
qiyosiy tadqiqi va tahlilini amalga oshirish o’zbek adabiyoti tarixini to’ldiradi 
hamda bu davrning tarixiy, madaniy, adabiy muhitini o’rganadigan tadqiqotlar 
uchun muhim manba bo’ladi.