Tili, adabiyoti va folklori instituti, alisher navoiy nomidagi davlat adabiyot muzeyi, urganch davlat universiteti

“AZƏRBAYCANCA-ÖZBƏKCƏ ÖZBƏKCƏ-AZƏRBAYCANCA LÜĞƏT” 
TÜRKOLOGİYADA HADİSƏDİR 
 
İsmayıl Məmmədli
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Tətbiqi Dilçilik şöbəsinin müdiri, 
 filologiya elmləri doktoru, professor 
(Azərbaycan) 
Dilçilik tarixində leksikoqrafiyanın yaşı qədim olsa da, Azərbaycan dilçiliyi 
tarixində bu sahə XIX əsrin son onilliyinə təsadüf edir. Belə ki, Sultan Məcid 
Qənizadənin “Lüğəti-rusi və türki” adlı lüğəti ilk dəfə olaraq 1890-cı ildə çap 
olunmuşdur. 
Həmin lüğət 1922-ci il də daxil olmaqla, 6 dəfə təkrar nəşr olunmuşdur. 
Bundan sonra Üzeyir Hacıbəylinin 1907-ci ildə “Türki-rus və rus-türki”, Qarabəy 
Qarabəyovun 1912-ci ildə “Qamusi türki” adlı lüğətləri işıq üzü görmüşdür. 
Hazırda leksikoqrafiyamızda hələ ki altı dəfə çap olunmuş üçcildlik “Rusca-
azərbaycanca” və iki dəfə çap olunmuş dördcildlik “Azərbaycanca-rusca” əsas 
lüğətlərdəndir. 
Lakin Azərbaycan lüğətçiliyinin əsl inkişafı və yaranması 1920-ci ildən 
başlasa da, onun əsaslı dönüş və canlanması 1930-cu ildən sonraya təsadüf edir. 
Həmin dövrdə lüğətçilik işini yaxşılaşdırmaq məqsədilə İnstitut - Lüğətlər və 
Ensiklopediyalar İnstitutu da yaradılmışdır. Bu vaxtlar, əsasən, ikidilli lüğətlər və 
ikidilli terminoloji lüğətlər çap olunurdu. 
İstər sovet dönəmində, istərsə də respublikamızın müstəqillik qazandığı 
dövrdə (1991) tədqiqatçıların, həm də oxucuların ehtiyacını ödəmək üçün ciddi və 
mükəmməl araşdırmalar, işlər aparılmışdır. Odur ki, hazırda müxtəlif elm və sosial 

---

131 
sahələrə həsr olunmuş 300-dən artıq birdilli, ikidilli və habelə çoxdilli lüğətlər işıq 
üzü görməkdədir. 
Bu lüğətlər içərisində tərcümə lüğətlərinin xüsusi yeri vardır. Odur ki, tədrisin 
keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün ana dilimizdən xarici dillərə, yaxud xarici 
dillərdən ana dilimizə ikidilli lüğətlər hazırlanaraq çap olunmuşdur. İndinin özündə 
də bu proses davam etdirilir. Məsələn, ingiliscə-azərbaycanca, azərbaycanca-
ingiliscə, 
rusca-azərbaycanca, 
azərbaycanca-rusca, 
almanca-azərbaycanca, 
azərbaycanca-almanca, fransızca-azərbaycanca, azərbaycanca-fransızca, farsca-
azərbaycanca, azərbaycanca-farsca, gürcücə-azərbaycanca, azərbaycanca-gürcücə, 
italyanca-azərbaycanca, ispanca-azərbaycanca və başqa lüğətlər nəşr olunur. 
Göründüyü kimi, lüğətçilik tarixində tərtib olunub nəşr edilən sözlüklərdən 
əksəriyyətini tərcümə lüğətləri təşkil edir. Bu, əlbəttə, vacib məsələlərdəndir. 
Çünki tərcümə lüğətləri digər hər hansı bir dili öyrənmək üçün ehtiyacı ödəmək 
məqsədi ilə daha zəruridir. Əsas məsələlərdən biri ondan ibarətdir ki, ilk olaraq öz 
ana dilini yüksək səviyyədə mənimsəyə biləsən.
Bunlarla yanaşı, həmin siyahıya yenicə çapdan çıxan ilk dəfə hazırlanmış 
“Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-azərbaycanca lüğət” – “Ozarbayjoncha-
o`zbekcha, o`zbekcha-ozarbayjoncha lug`at” (Bakı – “SAVAD” 2019) kitabını da 
əlavə etmək olar. 
Lüğətin layihə rəhbəri Özbəkistandakı Heydər Əliyev adına Azərbaycan 
Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru Samir Abbasovdur. Kitabın azərbaycanca-
özbəkcə hissəsinin tərtibçiləri AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Tətbiqi 
Dilçilik şöbəsinin müdiri, professor İsmayıl Oruc oğlu Məmmədli və Nizami 
Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun şöbə müdiri, professor Almaz Ülvi 
Binnətova, özbəkcə-azərbaycanca hissəsinin tərtibçiləri isə ədəbiyyatşünas, 
dilşünas Babaxan Məhəmməd Şərif və şərqşünas-filoloq Şahista Kamranlıdır; elmi 
məsləhətçilər akademik İsa Həbibbəyli və professor Şuhrat Siracəddinovdur. 
Rəyçilər akademik Möhsün Nağısoylu və dosent Abduvahab Mədvəliyevdir. 
Kitaba Samir Abbasov “Ön söz” yazmışdır. Boboxon Muhammad Sharifin 
isə lüğətdə “Aziz kitobxon!” adlı essesi də verilmişdir. 
Lüğətin hər iki hissəsində 12 mindən çox leksik vahid yer almışdır. Bəllidir 
ki, həm Azərbaycan dili, həm də özbək dili Altay dilləri ailəsinin türk dilləri 
qrupuna daxildir. Tarixi inkişaf və linqvistik özəlliklər baxımından da türk dilləri 
beş yarımqrupa Oğuz dilləri, Qıpçaq dilləri, Bulqar dilləri, Qarluq dilləri və 
Tukyuy dilləri yarımqrupuna bölünür. Azərbaycan dili Oğuz dilləri, özbək dili isə 
Qarluq dilləri yarımqruplarına daxildir. Hər iki dil ayrı-ayrı yarımqruplara 
bölündüyünə görə də bu türk xalqlarının dillərində oxşar, fərqli cəhətlər özünü 
göstərməkdədir. 

---

132 
Bəlli olduğu kimi, Azərbaycan və özbək dillərinin qədim, zəngin, ortaq tarixi 
kökləri vardır və öz mədəniyyətlərini, dil xüsusiyyətlərini qoruyub saxlamaqdadır. 
Hətta hər iki xalq öz tarixi keçmişləri, mədəniyyət və incəsənətləri ilə qürur duyur. 
Çünki Azərbaycan və özbək xalqları ədəbiyyatının, onlara məxsus sənət və elmin 
müxtəlif sahələrində özlərinə layiq bir yer tutmuş dünya şöhrətli korifeylər, şairlər, 
ədiblər, hikmət sahibləri, dövlət xadimləri yetirmişlər. Həmçinin, hər bir sahədə 
Azərbaycan-özbək əlaqələri yüksək vüsət almışdır. İstər qədimdə, istər yaşamış 
olduğumuz sovet dövründə, hazırda da - müstəqillik illərində hər iki xalq arasında 
möhkəm və qırılmaz əlaqələr olmuş, indi də bu mədəni, ədəbi əlaqələr davam 
etdirilməkdədir. 
Müxtəlif coğrafi ərazilərdə yerləşən və siyasi-iqtisadi tarixi mövqelərlə 
fərqlənən bu dillər zaman-zaman işğallar, qonşu mədəniyyətlərin repressiya və 
istilaların təsirləri ilə seçilən inkişaf yolları keçmiş və nəticədə də bu iki doğma dil 
arasında müəyyən leksik fərqlər meydana çıxmışdır. 
Doğrudan da, “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-azərbaycanca lüğət”i 
vərəqlədikcə həmin oxşarlıqları və ayrılmaları görmək olur. Elə leksik vahidlər 
müşayət olunur ki, eynilə bir-birinə oxşayır; burada olsa-olsa yalnız fonetik fərqlər 
mövcuddur. Bunu nəzərə alıb leksik layları üç yerə ayırmaq olar: 
1. Fərqli leksik vahidlər 
2. Oxşar leksik vahidlər 
3. Qeyri-oxşar leksik vahidlər 
Fərqli leksik vahidlərə aşağıdakı sözləri aid etmək olar: abad - obod, abidə - 
obida, acımaq - achimoq, qanadlı - qanotli, qəsr - qasr, qətl - qatl, qaçmaq - 
qochmoq, gəlmək - kelmoq, gözəl - go`zal, gül - gul, naz - noz, nazir - nozir, fəxr - 
faxr, ayran - ayron, ayırmaq - ayirmoq, ilan - ilon, qız - qiz və s. 
Oxşar leksik vahidlərə misal olaraq göstərmək olar (buraya dilə keçən bir çox 
sözləri də aid etmək olar): bel - bel, ilik - ilik, ilikli - ilikli, iliksiz - iliksiz, qalay - 
qalay, taxta - taxta, şirin - shirin, rekord - rekord, reys - reys, stol - stol, renta - 
renta, stul - stul, reyd - reyd və s. 
Müxtəlif sahələri əhatə edən beynəlxalq terminlərdə də oxşarlıqlar, eyniliklər 
qalmaqdadır: qlobal - qlobal, avtobus - avtobus, şrift - shrift, ştab - shtab, ştamp - 
shtamp, ştat - shtat, taksi - taksi, okean - okean, relyef - relyef, rektor - rektor və s. 
Bununla yanaşı, ilin 12 ayının adlarının yazılışında da heç bir fərq yoxdur. 
Qeyri-oxşar leksik vahidlərə aid: heyva - behi, həbs - qamoq iftira - tuhmat, 
iftiraçı - tuhmatchi, qardaş - aka (uka), nal - taqa, oxucu - kitobxon, marıq - 
pistirmə, şalban - xoda, beyin - miya, qarpız - tarvuz, qoxu - hid (is), qoğal - 
kulcha, ayı - ayiq, bacı - opa (sinqil), şişman - semiz və s. 

---

133 
Kitabın məziyyətlərindən biri də budur ki, sonda hər iki xalqı təmsil edən 
antroponimlərin - şəxs adlarının sıralanmasıdır. Lüğətdə verilən şəxs adları 
hissəsində fonetik baxımdan fərqlərə və oxşarlıqlara də rast gəlirik. 
Oxşarlıqlar: Asim - Asim, Asif - Asif, Abdal - Abdal, Atlaz - Atlaz, Dadaş - 
Dadash, Elmira - Elmira, Emil - Emil, İlkin - Ilkin, Tutu - Tutu və s. 
Fərqlənmələr: Ayaz - Ayoz, Azər - Ozar, Babək - Bobak, Bahar - Bahor, 
Eldar - Eldor, Əkbər - Akbar, Əli - Ali, Habil - Hobil, Həqiqət - Haqiqat, İbad - 
İbod, İsa - İso, İsmayıl – İsmoil, Ömər - Umar və s.
Yüzlərlə belə misallar göstərə bilərik. Bu cür mənzərə həm milli sözlərimizdə, 
həm də dilə keçən alınma sözlərdə özünü büruzə verir... 
Nəfis şəkildə nəşr olunmuş “Azərbaycanca-özbəkcə, özbəkcə-azərbaycanca” 
lüğət hər iki türk xalqının - Azərbaycan və özbək xalqlarının həm tarixi dostluq 
baxımından, həm də kökə bağlılıq cəhətdən ayrılmaz birlik rəmzi kimi dəyərlidir. 
Bir daha demək istərdik ki, lüğətin həm praktik, həm də elmi əhəmiyyəti 
böyükdür. Belə ki, hər iki dilin müqayisəli şəkildə araşdırılmasında mühüm bir 
vəsait kimi lüğətin böyük əhəmiyyəti vardır.