Tofiq quliyev
Yüklə 0,98 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
bahar, qəm yemək, sinfi mübarizə, poçt qutusu, nida
işarəsi) [49, 254]. N.Rəhimzadənin bölgüsü də mübahisəlidir. Frazeoloji vahidlərin təsnifatı ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Bu məsələ ilə bağlı M.Mirzəliyevanın fikirləri diqqəti cəlb edir. O yazır: “Frazeoloji vahidlərin müxtəlif prinsiplərə əsaslanan bir neçə bölgüsü mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır: 1) frazeoloji vahidlərin tutumuna (əhatə dairəsinə) görə tipləri; 2) frazeoloji vahidlərin əmələgəlmə prinsiplərinə görə tipləri; 3) frazeoloji vahidlərin semantik quruluşuna görə tipləri; 4) frazeoloji vahidlərin semantik qovuşma prinsiplərinə görə tipləri; 5) frazeoloji vahidlərin leksik tərkib baxımından tipləri; 6) frazeoloji vahidlərin ekspressiv-üslubi xüsusiyyətlərinə görə tipləri. Şübhəsiz, bu bölgülər arasında möhkəm əlaqə 67 olduğundan onlar bir-birinin içindən törəmiş kimi nəzəri cəlb edir. Bunun üçün də onlardan bəziləri məhz digərlərinin tərkibində öyrənilir” [33, 46-47]. Bu bölgülərdən dördüncüsündə, yəni frazeoloji vahidlərin semantik qovuşma prinsipinə görə tipləri sırasında idiomların üç növü – qovuşma, uyuşma və birləşmə tipli idiomlar yer alır. İdiomlara münasibətdə vahid bir fikir formalaşdırmaq mümkündür, çünki bütün hallarda idiomların frazeoloji vahidlərin ayrıca bir növü kimi fərqləndirilməsinə cəhd edilir. “İdiomlar tərkib hissələrinə tamamilə ayrılmayan söz birləşmələridir. Belə birləşmələrdə bütün ifadənin leksik mənası ilə onun tərkibinə daxil olan sözlərin mənaları arasında potensial əlaqə belə yoxdur. Bu, idiomların əsas fərqləndirici əlamətidir” [106, 5]. Beləliklə, frazeologiya, frazeologizm və idiomlar haqqında müxtəlif fikirlərin az, lakin əsaslı bir hissəsinə istinadla verilən şərh və təhlil göstərir ki, idiomlar frazeologiyada ayrıca bir növ təşkil edir və bu növün özünü də daxili qruplara ayırmaq mümkündür. 68 Müasir dilçilik tədqiqatlarını öyrənilən dil faktlarının müqayisəsi olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. Formaların, kateqoriyaların və digər dil təzahürlərinin qarşılıqlı müqayisəsi, tutuşdurulması, onların hər birinin səciyyəsi bu dil faktları arasında əhəmiyyətli dərəcədə forma və məzmun oxşarlığının müəyyənləşdirilməsi üçün zəruri şərt sayılır. Linqvistik müqayisənin əsas elementi oxşar (inteqral) və fərqli (diferensial) cəhətlərin aşkar edilməsidir. Forma və məzmun cəhətdən müqayisə və tutuşdurma nəticəsində dil sisteminin bütün yarusları – qrammatik paradiqmalar, leksik-semantik qruplar, sinonim cərgələr, antonim cütlüklər və s. fərqləndirilir. Eyni zamanda istənilən ayrı-ayrı dil hadisəsinin müfəssəl təsviri bir tərəfdən o dildə olan son dərəcə müxtəlif aspektlərin, formaların, mənaların məcmusunu müəyyənləşdirməyə, digər tərəfdən onların digər dillərdəki uyğun elementlərlə müqayisəsinə şərait yaradır. Bunu frazeoloji vahidlərin təyin edilməsinə də aid etmək olar. Güman etmək olar ki, frazeologiya sahəsində adlar çərçivəsində müqayisəyə daha çox ehtiyac duyulur. 69 Müxtəlif konstruksiyalar uzun müddət tutuşdurulur, onlar bir kateqoriya kimi qruplaşdırılır və bundan sonra bu vahidlərin xüsusi dilçilik şöbəsində – frazeologiyada öyrənilməsi müəyyənləşdirilir [121, 27]. Bir dil daxilində müqayisə aşağıdakı əsas şərtlərin yerinə yetirilməsini tələb edir: a) müqayisə üçün kəmiyyət bazası, b) bütün müqayisə olunan faktların təsvirində vahid təlim, vahid metod və vahid terminoloji sistem olmalıdır. Müxtəlif dillər müxtəlif məqsədlərlə müqayisə edilir və onlarda bir-birini tamamlamayan və vahid bir sistemdə cəmləşməyən formalar, kateqoriyalar, müxtəlif dil vahidləri tutuşdurulur. Ona görə də ayrı-ayrı dillərin müqayisəsi nəticəsində dil faktlarının sistem əhəmiyyəti aşkar edilə bilmir. Müqayisəli tədqiqatların əksəriyyətində bu növ araşdırmaların çətinliyi qeyd edilir və onların aradan qaldırılması yolları göstərilir [133, 8-9]. Elmi ədəbiyyatda müqayisəli-tipoloji tədqiqatlara aid irəli sürülmüş müddəaları aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: 70 1. Dillərarası tədqiqatlara nisbətən dildaxili faktların təsvirinin ilkinliyi. 2. Müqayisənin birtərəfli, yaxud ikitərəfli xarakteristikası. 3. Müqayisəli təhlil dil formasından məzmun forması istiqamətində (semasioloji yanaşma), yaxud əksinə, məzmundan onun dildə ifadə formaları istiqamətində (onomasioloji yanaşma) aparıla bilər. 4. Müqayisəli tədqiqat ya sinxron-müqayisəli, yaxud diaxron-müqayisəli (müqayisəli-tarixi) ola bilər. 5. Müqayisəli təhlilin mənbələri – müqayisə olunan hadisələr hər bir ayrıca dildə və bu dildə yazılmış əsərlərdə, yaxud tərcümə əsərlərində öyrənilə bilər. Müxtəlif dillərin frazeoloji sisteminin sinxron-müqayisəli tədqiqi müstəqil tədqiqat sahəsi kimi formalaşmaqdadır. Keçən əsrin 60-cı illərində frazeologiyanın bu aspektdə öyrənilməsinin bəzi mühüm cəhətləri müəyyənləşdirilmişdir: a) qohum dillərdə oxşar frazeoloji vahidlərin müqayisəsi; 71 b) genetik cəhətdən qohum olmayan dillərdə tərcümə və doğma olmayan dilin tədrisi üçün frazeoloji vahidlərin müqayisəsi; c) həm qohum, həm də qohum olmayan dillərin frazeoloji sisteminin struktur-tipoloji təhlili; ç) coğrafi, dil və mədəni-tarixi birlik yaradan bir sıra dillərin (məsələn, Avropa frazeoloji arealı, Orta Asiya frazeoloji arealı) frazeologiyasının qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən areal aspektin yaranması. Bu istiqamətlərin formalaşması nəticəsində bir sıra problemlər kompleks şəkildə həll olunmaqdadır: 1. Müqayisə olunan dillərin xarakteri və kəmiyyəti üzrə: a) qohum dillər (məsələn, slavyan dilləri, german dilləri, türk dilləri); b) uzaq qohum dillər (məsələn, rus və alman dilləri, çex və ingilis dilləri, ingilis və fransız dilləri; c) qohum olmayan dillər (məsələn, german və türk dilləri, rus və eston dilləri). 2. Müqayisə olunan frazeoloji vahidlərin xarakteri üzrə: 72 a) eyni strukturlu və funksiyalı frazeoloji vahidlər (məsələn, fellər, adlar, komparativlər); b) semantik cəhətdən eynitipli frazeoloji vahidlər (məsələn, hərəkət felləri, somatizmlər, zoofrazalar); c) müxtəlif dillərdə eyni leksik-qrammatik, semantik əlamətlərə malik frazeoloji vahidlər (məsələn, tam ekvivalentlər, frazeoloji kalkalar). 3. Müqayisə olunan dil hadisələrinin xarakteri üzrə: a) frazeoloji vahidlərin qrammatik xüsusiyyətləri (məsələn, struktur-sintaktik tiplər, morfoloji tərkib, qrammatik variantlılıq); b) frazeoloji vahidlərin leksik tərkibi (məsələn, daha işlək komponentlər, leksik variantlılıq; c) frazeoloji sistemdə frazeoloji semantika və semantik münasibətlər (məsələn, obrazlılığın xarakteri, frazeoloji sinonimlik, frazeoloji kontaminasiya, frazeoloji mikrosistemin təşkili); ç) frazeoloji vahidlərin üslubi səciyyəsi (məsələn, frazeoloji vahidlərin üslubi funksiyasının mexanizmləri: 73 ayrı-ayrı frazeoloji vahidlərin funksionallaşmasının üslubi xüsusiyyətləri; d) frazeologizmlərin kəmiyyət xrakteristikası (məsələn, nitqdə işlənmə tezliyi, frazeoloji vahidlərin komponentlərinin sayı) [133, 11-12]. Ümumilikdə dilin frazeoloji sisteminin tədqiqi bir neçə cəhətdən aktualdır. S.Q.Qavrinin göstərdiyi kimi, bu səpkidə olan tədqiqatlar bir tərəfdən nitq mədəniyyətinin və nitq ustalığının aparılmasına şərait yaradır, digər tərəfdən isə xalqlar arasında mədəni əlaqələrin görünməmiş miqyasda inkişaf etdiyi bir dövrdə bir dildən başqa dilə tərcümə texnikasının artmasına kömək edir [103, 3]. Son vaxtlar leksik və frazeoloji vahidlərin müqayisəli-tipoloji öyrənilməsi problemi aktuallaşmaqdadır. Müxtəlif dil faktlarının müqayisəsi tədqiq olunan dillərdəki dil hadisələrinin qanunauyğunluqlarını və özünəməxsus cəhətlərini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu isə konkret bir dilin əlahiddə tədqiqi zamanı mümkün olur. 74 Bir sıra dilçi alimlərin səyi nəticəsində yeni istiqamətin – müqayisəli-tipoloji frazeologiyanın əsası qoyulmuşdur. Y.Avaliani, V.Arakin, V.Qak, M.Royzenzon, A.Rayxşteyn, M.Kopılenko, V.Popova kimi alimlərin tədqiqatlarında frazeologiyanın müqayisəli şəkildə öyrənilməsinin nəzəri və praktik müddəaları ümumiləşdirilmişdir. Müxtəlif dillərdə frazeoloji vahidlərin müqayisəsi məsələsi frazeologiya elminin təşəkkülü və inkişafı boyu bir neçə dəfə irəli sürülsə də, keçən əsrin 50-ci və 60-cı illərində frazeoloji tədqiqatların mərkəzində frazeologiyanın predmetinin dəqiqləşdirilməsi, frazeoloji tədqiqatların özünəməxsus metodlarının işlənməsi, müxtəlif və ayrı-ayrı dillərin frazeoloji sisteminin öyrənilməsi məsələsi olmuşdur. Keçən əsrin 60-cı illərinin ikinci yarısından frazeologiyanın müqayisəli tədqiqinə maraq artmağa başlamışdır. Bu müddət ərzində german, roman, slavyan və türk dillərinin materialları üzrə aparılmış tədqiqatlarda müxtəlif frazeoloji vahidlərin ümumi və özünəməxsus cəhətləri aşkar edilmişdir. 75 Hazırda komparativ frazeologiyanı yeni formalaşmış istiqamət kimi qiymətləndirmək mümkündür. Bu sahədə özünün metodları və vəzifələri olan tədqiqat aspektlərini – müqayisəli-tarixi, müqayisəli, kontrastiv, struktur-tipoloji və s. aspektləri müşahidə etmək mümkündür. Son zamanların tədqiqatlarında komparativistikaya müraciət təsadüfi deyildir və frazeologiyanın kifayət qədər inkişafından xəbər verir. Müxtəlifsistemli dillərdə işlənən frazeoloji vahidlərin tipologiyası, onların müqayisəsi bir sıra ümumi cəhətlərin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir. Frazeoloji vahidlərin bu ümumiliyi özünü frazayaratma bazasının əsas üsulları, semantik mexanizm, komponent tərkibinin tematik mənsubiyyəti və tipik obrazlar (frazayaratma modelləri), əsas sintaktik strukturlar və onların frazeologiyada reallaşmasında göstərir. Frazeoloji vahidlərin ekvivalentləşməsi müqayisəli planda dörd cəhətdən özünü göstərir: a) digər frazeologizmə bərabər olan frazeoloji ifadələr; 76 b) frazeoloji ifadələr və sabit söz birləşmələri; c) bir leksik vahidə uyğun gələn frazeoloji vahidlər; ç) frazeoloji vahidlər və onların digər dilə transformasiyasında ekvivalent çevrilməsi. Dillərarası frazeoloji vahidlərdə bir sıra semantik münasibətlər diqqəti cəlb edir: dillərarası frazeoloji ekvivalentlik, dillərarası frazeoloji variantlıq, dillərarası frazeoloji omonimlik, dillərarası frazeoloji struktur sinonimlik. Bu hallarda frazeoloji sistemlərdə konkret bir dilin sistemində və dillərarası leksik-semantik münasibətdə müəyyən izomorfizmlər özünü göstərir. Tədqiqatlar göstərir ki, genetik cəhətdən qohum olan eyni sistemli dillərin frazeologiyasında ümumi, yaxın cəhətlər daha çox olur. Məsələn, Y.Dolqopolovun müşahidələrinə görə rus, ingilis və alman dillərinin frazeoloji sistemində həm semantik, həm də struktur cəhətdən çox böyük yaxınlıq, oxşarlıq vardır. Bu oxşarlıq təkcə formal cəhətdən deyil, həm də etimoloji-genetik səviyyədə meydana çıxır. Həmin dillərdəki frazeoloji vahidlərin oxşarlığı ilk növbədə onun komponentlərini 77 təşkil edən leksik vahidlərin semantikası ilə şərtlənir [112, 25]. Frazeoloji vahidlərin struktur-semantik oxşarlığı dil daşıyıcılarının assosiativ-obrazlı düşüncəsinin ümumiliyini sübut edir. Bu ümumilik təkcə həmin dillərdəki çoxsaylı oxşar frazeoloji ifadələrin kəmiyyətindən deyil, həm də onlarda məntiqi-frazeoloji ideyanın mövcudluğundan xəbər verir. Məhz bu cəhət ayrı-ayrı tematik qruplar təşkil edən frazeoloji strukturların obrazlı xarakterini müəyyənləşdirir. Müqayisə olunan dillərdəki ekvivalent frazeoloji vahidlərin əksər hissəsi bu dillərin əlaqəsinin xarakterindən asılı olmayaraq dildaxili resurslar bazasında formalaşır. Məsələn, hind-avropa dillərinin, eləcə də türk dillərinin müəyyən qrup frazeoloji vahidləri (məsələn, somatik frazeologizmlər) buna misal ola bilər. Son dövrlərin tədqiqatlarında internasional frazeologiya haqqında da müəyyən mülahızələr irəli sürülməkdədir. İnternasional frazeologiya bir tərəfdən frazeoloji kalka, digər tərəfdən isə ən müxtəlif sistemli 78 dillərdə analoji tərkiblərin bir-birindən asılı olmayaraq yaranması ilə formalaşır. Bu, müvafiq dil kollektivlərinin ümumiliyi ilə şərtlənir və həm psixoloji planda, həm də onların sosial münasibətlər, təbii şərait, mədəni həyat səviyyəsi və məişət xüsusiyyətlərindən asılıdır. İstənilən iki dilin milli təşəkkülündəki frazeoloji tərkiblərdə özünü göstərən xüsusiyyətlər dil kollektivlərinin tarixi təcrübəsinin fərdiliyi, dil daşıyıcısı olan xalqların psixi durumunun özünəməxsusluğu ilə izah olunur. Hər bir dilin leksik-semantik sisteminin milli xüsusiyyətləri, frazeoloji obrazların milli sistemi həmin xalqın obrazlı düşünmə qabiliyyətini və onun dil vasitələri ilə təcəssümünü göstərir. Müqayisəli-tipoloji tədqiqatların nəticələri eyni sistemə malik olan qohum dillərdə frazeoloji vahidlərin qrammatik təşkili modellərində, onların leksik tərkibində, frazeoloji variantlığında, struktur sinonimliyində, əsas tematik-semantik növlərində və komponentlərinin məhsuldarlığında analogiyanın olduğunu göstərir. Məsələn, ingilis və alman dillərində daha məhsuldar 79 somatik komponentin iştirak etdiyi frazeoloji vahidlər bu dillərin hər birində frazeoloji birləşmələrin üçdə ikisini təşkil edir [112, 6]. Əlavə edək ki, somatizmlərin köməyi ilə başqa dillərdə də külli miqdarda frazeoloji vahidlər yaranmışdır. Bu onların alleqorik dərkolunmasındakı asanlıq, məcazi mənalarındakı genişliklə əlaqədardır. Semasioloji təhlil göstərir ki, qohum dillərdəki frazeoloji vahidlərin semantikası komponentləri formalaşdıran leksik vahidlərin ümumiliyi və leksik-semantik potensialı ilə şərtlənir. Bu hal somatik komponentli birləşmələrdə özünü daha çox göstərir və müəyyən bədən üzvünü bildirən somatizmin funksional-fizioloji, yaxud sosial-simvolik aspekti ilə səciyyələnir. Bir sıra dillərin frazeoloji tərkibinin müqayisəli- tipoloji təhlili göstərir ki, həmin dillərdəki bir çox frazeoloji vahidlər insanların ictimai münasibətlərini, onların əxlaqını, davranış normalarını, fəaliyyətini əks etdirir [113, 46]. Burada başlıca struktur tip sözönülü feli- substantiv vahidlərdən ibarət olur. İnsanın daxili keyfiyyətlərini, qabiliyyətini, xarakterinin cəhətlərini ifadə 80 edən frazeoloji vahidlərin struktur-qrammatik modali əsasında adyektiv-substantiv tip formalaşır. Bir çox frazeoloji ifadələr psixi vəziyyətlə, hisslərlə, emosiyalarla, əqli fəaliyyət tematikası ilə bağlıdır. Müxtəlif dillərdə obrazlılığına, məna və üslubi çalarına, tərkibindəki komponentlərin bir-birinə uyğun gəlməsinə və struktur-qrammatik təşkilinə görə üst-üstə düşən frazeoloji strukturlar ümumilik təşkil edir [128, 247]. Məsələn, rus dilində 120-dən çox frazeoloji vahid (ümumi sayın 12%-i) alman dilində olan frazeoloji vahidlər ilə ekvivalentlik təşkil edir. Müq. et: протянуть Yüklə 0,98 Mb. Dostları ilə paylaş:
|