Tofiq quliyev

(hand) və göz (eye) komponentli idiomatik birləşmələrdən 
az  işlənir.  Tərkibində  ayaq  (foot)  sözü  olan  idiomları 
aşağıdakı mənaları bildirən tematik qruplara ayırmaq olar: 
1) Hərəkət, ayaqla getmək prosesini bildirən idiomlar: 
Hərəkətin  növ  və  formaları  dildə  həm  qrammatik  ifadə, 
həm də məntiqi cəhətdən müxtəlif olur. Belə ki, hərəkətin 
çoxcəhətli 
növləri 
arasında 
aşağıdakı 
növləri 
fərqləndirmək  olar:  subyektin  müstəqil  olaraq  icra  etdiyi 
hərəkətlər;  bu  və  ya  digər  subyektin  təsiri  ilə  baş  verən 
hərəkətlər;  məhdud  çərçivədə    və  ya  bir  yerdə  baş  verən 
hərəkətlər. Bütün bu hərəkət prosesini bildirən ayaq (foot) 
tərkibli  idiomatik  birləşmələr  hərəkətin  bəzi  proseslərini 
dəqiqliklə ifadə edir: 

---

 
172 
a)  gəzmə,  yeriş  prosesi:  ing.  to  set  foot  on  foot  (“ayaq 
açmaq”),  to  foot  the  road  (“piyada  çox  yol  getmək”); 
azərb. ayaq atmaq, ayaq açmaq və s.; 
b)  yerişin  xarakteri:  ing.  to  have  two  left  hands  (“ağır 
taxtalı  olmaq”[ağır-ağır  gedən  adam  haqqında]),  to  be 
light on one’s feet (“yüngül rəqs etmək”); azərb. ayaqdan 
iti olmaq, ayağını sürümək və s.; 
2) cəmiyyətdəki vəziyyəti, mövqeyi bildirən idiomlar: ing. 
to  get  smb.  on  his  feet  (“ayağa  durmaq”[sərbəst  olmaq 
mənasında]),  to  be  on  one’s  feet  (“ayağı  yer  almaq”); 
azərb. ayaq üstə durmaq və s.; 
3)  insanların  qarşılıqlı  münasibətini  bildirən  idiomlar:  to 
rush smb. off his feet (“bir kəsi işləməyə məcbur etmək // 
dəhmərləmək”), to lick smb’s feet (“qarşısında əyilmək // 
yaltaqlanmaq  //  kiminsə  önündə  alçalmaq”).  Bu  qrupa 
daxil  olan  “mane  olmaq,  hər  şeyi  ləngitmək  ”  mənalı 
idiomatik  birləşmələrə  Azərbaycan  dilindəki  ayağı  daşa 
dəymək,  əl-ayağını  bağlamaq,  ayağının  altını  qazmaq, 
ayağını  kəsmək,  iki  ayağını  bir  başmağa  dirəmək 
idiomları uyğun gəlir. 

---

 
173 
4) İnsanın fiziki vəziyyətini bildirən idiomlar: to put on a 
war  footing  (“döyüş  hazırlığı  aparmaq”),  to  have  one’s 
feet in the grave (“bir ayağı gorda olmaq”), to be dead on 
one’s feet (“yorğun olmaq”); azərb. ayağı sürüşkən olmaq, 
əldən-ayaqdan düşmək və s.; 
5) insanın fəaliyyətini, hərəkətin xarakterini və nəticəsini 
bildirən  idiomlar:  to  get  one’s  foot  ladder  (“uğur 
qazanmaq”),  to  put  smth  on  foot  (“bir  şeyin  əsasını 
qoymaq”),  to  put  one’s  foot  in  (“səhvə  yol  vermək  // 
biabır  etmək”),  to  get  (have)  the  foot  of  smb  (“bir  kəsi 
qabaqlamaq  //  müvəffəqiyyətə  şansı  olmaq”),  to  keep 
one’s  footing  (“öz  yerini  saxlamaq”),  to  have  the  ball  at 
one’s  feet  (“çətin  vəziyyətdən  uğurla  çıxmaq”),  to  put 
one’s best foot first (“mümkün olan hər şeyi etmək”), with 
both  feet  (“son  sözüylə”),  to  get  one’s  feet  wet 
(“başlamaq”),  to  come  on  the  hot  foot  (“tələsik  gedib 
qayıtmaq”);  azərb.  bir  ayağını  burdan,  o  biri  ayağını 
ordan qoymaq, ayağı büdrəmək və s. 
Ümumiyyətlə qeyd etmək lazımdır ki, foot (ayaq) tərkibli 
ingilis  idiomlarının  mənası,  onların  metaforikləşməsinə 

---

 
174 
baxmayaraq,  birbaşa  somatik  tərkibin  əsas  mənası  ilə 
bağlıdır,  amma  Azərbaycan  dilində  bu  tipli  idiomların 
mənaları  özünəməxsus  şəkildə  meydana  çıxır.  Məsələn, 
ayaq  tərkibli  idiomların  ayaq  anlayışına  heç  bir  aidiyyəti 
olmur:  ayağı  ağır  olmaq  (hamilə  qadın  haqqında),  ayaq 
almaq  (bir  şeydə  iştirakçı  olmaq),  yaxud  da  insanın 
savadsızlığını  ayağından  tutub  silkələsən  də  bir  şey 
çıxmaz  (yəni  heç  nə  bilməyəcək),  inamsızlığını  ayağına 
daş da dəysə, elə biləcək mən etmişəm, inadkarlığını ayağı 
girməyən  yerə  başın  soxur  //  iki  ayağını  bir  başmağa 
soxur  və  insana  xas  başqa  mənfi  keyfiyyətlər  ifadə  edə 
bilir. 
Deyilənləri  belə  ümumiləşdirmək  olar  ki,  somatizmlərin 
özləri,  ətraflarına  digər  leksemləri  cəmləyib,  onlarla 
əlaqəyə girərək, idiomların mənasını formalaşdırır. Lakin 
müasir  ingilis  və  Azərbaycan  dillərində  somatizmlər 
çoxmənalı  olduqlarından,  onların  mənalarının  hər  biri 
ayrıca tematik qrupu formalaşdıra bilir. 
Müxtəlifsistemli  dillərdə  işlənən  ekvivalent  idiomatik 
ifadələrin semasioloji təhlili belə bir qənaətə gəlməyə əsas 

---

 
175 
verir  ki,  bir  çox  idiomların  semantikası  bilavasitə 
komponentlərin  leksik-semantik  potensialı  ilə  bağlıdır. 
Bu,  ilk  növbədə,  idiomatik  komponentlərin    funksional-
fizioloji,  yaxud  sosial-simvolik  aspektində  ehtiva  olunur. 
Məsələn,  nitq  orqanlarını  bildirən  sözlərin  iştirak  etdiyi  
idiomların  əksəriyyətinin  semantikası  danışmaq,  yaxud 
susmaqla  bağlı  ifadələrdir.  “Ürək”  anlayışı  ifadə  edən 
sözlərlə formalaşmış birləşmələrin əksəriyyətində insanın 
emosional-psixi vəziyyəti əks olunur. Bu mənada müxtəlif 
dillərdə  “baş”  mənalı  söz  ilə  formalaşmış  idiomların 
semantikasının  zənginliyi  və  rəngarəngliyi  diqqəti  daha 
çox cəlb edir. Belə idiomlar əksər hallarda psixi fəaliyyət 
bildirir. Onların bir çoxu əqli qabiliyyətin mövcudluğunu, 
yaxud  yoxluğunu  əks  etdirir.  Bir  çox  xalqlarda  insanın 
ağlı  onda  beynin  (başın)  olması  ilə  alleqorik  şəkildə 
əlaqələndirilir,  bu  isə  idiomun  müvafiq  mənasının 
obrazlılığındakı  analogiyanı  şərtləndirir:  “şüursuz,  küt 
olmaq”  mənaları  həmin  orqanların  reallıqda  mümkün 
olmayan  vəziyyəti  (ingilis  dilində  empty  head, 
Azərbaycan  dilində  boş  baş),  orqanın  müəyyən  əşya  ilə 

---

 
176 
(ingilis  dilində  a  wooden  head,  Azərbaycan  dilində 
taxtabaş)  müqayisə  yolu  ilə  ifadə  edilə  bilər.  Bu 
tematikaya aid idiomların məhsuldarlığını ilkin obrazlılıq 
təmin etmişdir.      
İdiomun mənasının onun konstituentlərinin leksik mənası 
ilə  qarşılaşdırılması  məsələsinin  araşdırılması  idiomların 
semantik  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsində  mühüm 
əhəmiyyətə  malikdir.  Bununla  yanaşı,  transformasiya 
zamanı  bir-birinə  yaxın  mənalara  malik  müxtəlif 
idiomların semantik müqayisəsinin aparılması da vacibdir.