Tofiq quliyev

(kiminsə)  əlində  ölmək.  Bu  transformlar  Azərbaycan 
dilində  “öz  əcəli  ilə  ölməmək”,  “kiminsə  tərəfindən 
öldürülmək”  mənasını  verir.  Bu  tipli  idiomların 
transformasiyası  xüsusi  diqqət  tələb  edir.  Deməli, 
komponentlərin  oxşarlığı  heç  də  həmişə  tərcüməyə  əsas 
vermir  və  ya  komponent  oxşarlığına  malik  idiomlar 
transformasiyaya zəmin yaratmır. 
Tərcümə  prosesində  tərcüməçi  analiz  və  sintez 
əməliyyatları  aparmış  olur.  Orijinalda  deyilən  fikir,  yəni 

---

 
190 
mənbə  dildəki  kontekst  aşağı  ekvivalentlik  dərəcəsindən 
başlayaraq  yuxarıya  doğru  təhlil  edilir.  Obyekt  dildə 
kontekstin  qurulması  zamanı  isə  əksinə,  yuxarı 
ekvivalentlik  səviyyəsindən  aşağıya  doğru  sintez 
əməliyyatı  gedir.  Ekvivalentliyin  beşinci  tipi  aşağı 
səviyyəyə  uyğun  olub  dil  işarəsi  (söz)  səviyyəsində 
ekvivalentlikdir. 
Orijinaldakı  sözün  tərcümə  olunmuş  mətndə  onun 
qarşılığı  kimi  verilmiş  sözlə  denotativ,  konnotativ  və 
dildaxili  mənaları  üst-üstə  düşərsə,  bu  sözləri  leksik 
səviyyədə, ekvivalentliyə görə birinci qrupa aid etmək və 
eynimənalı leksik tərcümə vahidi adlandırmaq olar. 
Denotativ və konnotativ mənalar üst-üstə düşərsə, o 
halda həmin sözləri 2-ci qrupa aid etmək və oxşar leksik 
tərcümə  vahidi  adlandırmaq  olar.  Yalnız  denotativ 
mənanın  üst-üstə  düşdüyü  sözləri  3-cü  dərəcəli 
ekvivalentliyə  malik  vahid  saymaq,  variant  kimi  qəbul 
etmək olar. 

---

 
191 
Yuxarıda göstərilmiş üç cəhətin heç birinin üst-üstə 
düşmədiyi  halı  tərcümədə  psevdoekvivalentin  işlədilməsi 
ilə eyniləşdirmək mümkündür.  
Ekvivalent  idiomatik  ifadələrin  yaranmasında 
adların  mühüm  rolu  vardır:  Azərbaycan  dilində  ürəyinə 
yol  (açar)  tapmaq,  alman  dilində  Hand  auf  die  Tasche 
(Beytel)  haafen,  rus  dilində  находить  путь  (дорогу, 
доступ)  к  сердцу  idiomlarında  əsas  mövqedə  məhz  ad 
durur. İngilis dilində analoji semantikaya malik idiomatik 
ifadədə sinonimlik fellərin payına düşür:  fix (hang, have) 
a  millstone  about  one’s  neck.  Ümumiyyətlə,  adların 
ekvivalent  idiomatik  ifadələrin  yaranmasında  fəal  iştirak 
etməsi  bir  sıra  dillər  üçün  xarakterikdir.  Məsələn,  ismi 
sifətlərin  çıxış  etdiyi  idiomatik  ifadələrdə  nisbətən 
semantik  müstəqillik  hiss  olunur.  Müq.  et:  ing.  make  a 
fine  hang,  azərb.  başqa  (özgə)  gözlə  baxmaq,  rus.  
смотреть  другими  глазами.  Müşahidələr  göstərir  ki, 
müxtəlif  sistemə  malik  dillərdə  “sifət  +  isim”  strukturlu 
idiomatik ifadələr daha geniş yayılmışdır. Məsələn: ing. a 
loose  tongue,  the  iron  heel,  azərb.  boş  baş,  böyük  ürək, 

---

 
192 
rus.  пустая  голова,  большое  сердце.  Belə  ifadələrin 
semantikası  əşya,  yaxud  şəxsin  obrazlı  səviyyəsinə 
yönəlmişdir.  Bu  tipli  idiomlar  üçün  xarakterik  cəhət 
onlarda  struktur  semantikanın  mövcud  olmamasıdır. 
Müxtəlif sistemə  malik  dillərdə idiomatik ekvivalentliyin 
yaranmasında  iki  somatik  komponentinin  çıxış  etməsi 
hallarına  da  rast  gəlmək  olar.  Məsələn:  ingilis  dilindəki 
from  hand  to  foot  idiomunun  ekvivalenti  Azərbayca 
dilində başdan ayağa, rus dilində с головы до ног, лицом 
к лицу; ing. shoulder to shoulder, azərb. çiyin-çiyinə, rus. 
плечом к плечу.  
Aşağıdakı  idiomlarda  isə  müəyən  psixofiziki 
vəziyyət,  hal  ifadə  olunur:  ing.  a  lump  rose  in  one’s