Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. M. Azlarova inson resurslarini boshqarish

4.2. Motivatsiyaning boshlang„ich va klassik nazariyalari. Gotorn tadqiqotlari

XIX asrdagi mehnat sharoitlari: 12-14 soatlik ish kuni, 6 va 7 kunlik ish haftasi, tor sexlar va yomon xavfsizlik texnikasi, kam ish haqi, ishchilar xuquqiy himoyasining yo‗qligi hozirgi kunda daxshatli bo‗lib ko‗rinadi. Shunga qaramay ish beruvchilar o‗z xodimlari motivatsiyasi muammolariga deyarli duch kelmasdi. Qashshoqlik va ishsizlik shunchalik keng yoyilgan ediki, kishilar har qanday ishga rozi edilar.
Bunday umumiy ahvolning ayrim istisnolaridan biri XIX asr boshidagi shotlandiyalik sanoatchi Robert Ouen misolidir. U zamonaviy biznesning rag‗batlantirish tizimi kabi usulni birinchi bo‗lib qo‗lladi: Ouen o‗z tekstil korxonasi xodimlarini ―jonsiz mashinalar‖ ishlab chiqarish uskunalaridan farqli o‗laroq ―tirik mashinalar‖ deb hisoblagan va ularni ―ishchi holatida‖ saqlash shunchalik muhim deb uqtirgan. O‗sha vaqtda uning bu qarashlarini juda kam kishilar tushunganlar. Faqat XIX asr oxiriga kelib, sanoatchilar ijtimoiy kuchlar tazyiqi ostida o‗z xodimlari motivatsiyasi bilan shug‗ullanish kerakligi haqida o‗ylay boshladilar.
Bunday ish haqi to‗lash tizimida kvotani bajaruvchi ishchilar har bir tayyorlangan mahsulot uchun ma‘lum miqdorni oladi. Bu kvotani ortiq mahsulot uchun emas, balki barcha tayyorlangan mahsulot uchun yuqori stavka bo‗yicha ish haqi oladilar. Bu tizim xodimlar mehnat unumdorligini oshirishda juda kuchli rag‗batni vujudga keltirdi.
Taxminan 1900-yilda ilmiy boshqaruv nomini olgan Teylor tizimi Betlehem stil kompaniyasi zavodlarida joriy qilinib, juda yaxshi natija ko‗rsatdi. Metallurglarning o‗rtacha ish haqi kuniga 1,15 dollardan 1,85 dollargacha ko‗tarildi. Mehnat unumdorligi shunchalik yuqori o‗sdiki, metallni qayta ishlash xarajatlari yarmidan ko‗pgina kamaydi. Bu tajriba barcha uchun foydali bo‗ldi.
Motivatsiyaning klassik nazariyasi asr boshida yaxshi ―ishladi‖, chunki ko‗p ishchilar juda kambag‗al edi. Biroq bugun turmush o‗rtog‗i yaxshi pul topsa ham insonlar nima uchun ishlagisi keladi? Yoki Uolt-stritning yetakchi yuristi jiddiy ish haqi yo‗qotishlariga qaramay hokimiyat tashkilotlarida ishlashga nima uchun intiladi? degan savollarga u javob bera olmaydi. Demak, pullar kishilarni mehnatga qiziqtiruvchi yagona rag‗bat emas. Teylor ham shuni e‘tiborga olgan holda birinchi bo‗lib ishda tibbiy xizmat ko‗rsatishni amaliyotga kiritdi.
Motivatsiyaning klassik nazariyalari shartli ravishda uchga ajratilishi mumkin:

• 
  boshlang‗ich nazariyalar;
  
• 
  mohiyatga asoslangan nazariyalar;
  
• 
  protsessual nazariyalar.