Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. M. Tashxodjayev, M. G. Umarxodjayeva

9.3. Tadbirkor rahbar faoliyatining ruhiy-psixologik xususiyatlari 
Bozor iqtisodiyoti sharoiti tadbirkor rahbarlardan tadirkorlik va 
ishbilarmonlikni, boshqaruv uslublarini takomillashtirishni talab etadi. 
Boshqarish uslublari, asosan, ongli ravishda muayyan maqsadlarga 
erishish uchun xizmat qiladi. Ular mohiyati va maqsadiga ko‘ra 
tarbiyaviy, moddiy-rag‘batlantiruvchi, ma’muriy-tashkiliy turlarga 
bo‘linadi. 
Tarbiyaviy 
uslub, 
insonning 
ma’naviy 
takomillashishiga, 
ruhiyatiga 
va 
boshqa 
ijtimoiy 
xarakteriga 
mos 
ravishda 
tashkillashtiriladi. 
Moddiy rag‘batlantiruvchi uslub esa mehnat samaradorligini 
oshirish, mahsulot sifatini yaxshilash uchun ishchilarni moddiy 
40 Iqtidorli tushunchadan farqli o‘laroq, iste’dod tushunchasi ham bor. Iste’dod – bu har 
tomonlama rivojlangan, nihoyatda kuchli va takrorlanmas qobiliyatdir. Qobiliyat, iqtidorni 
tinimsiz mehnat tufayli tarbiyalash mumkin. Ammo iste’dod iborasi ajdodida buyuk siymolar 
o‘tgan avlod farzandlari orasida biror iste’dod egasi bo‘y ko‘rsatib qolganda tilga olinadi.

---

158 
qiziqtirish maqsadida tashkil etiladi.
Ma’muriy-tashkiliy uslub asosan jamiyat talablarini qondirishga 
qaratilgan bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonini va mehnat taqsimotini 
rejali olib borish uchun qo‘llaniladi. Bu uslub ikki turda bo‘lishi 
mumkin: uzoq muddatga moslashtiriladigan va bir martalik bo‘lishi 
mumkin. Shart-sharoitiga ko‘ra, kerakli uslub qo‘llaniladi va bu 
takomillashtirib boriladi. Boshqarish uslublarini takomillashtirishdan 
asosiy maqsad daromadni to‘g‘ri taqsimlash, har bir ishchi, 
xizmatchining o‘z mehnatiga yarasha daromad olishini ta’minlashdir. 
Demak, boshqarish uslublarini hayotga shunday tatbiq etish kerakki, 
har bir inson mehnat qilsagina, turmushi yaxshi bo‘lishiga ishonch 
hosil qilsin. 
Xo‘sh, boshqarish san’ati nima? Boshqarish san’ati tadbirkor 
rahbarlardan talab qilinadigan eng asosiy xislatlardan bo‘lib, uning 
qo‘l ostidagi ishchi-xizmatchilar bilan yaxshi munosabat o‘rnatishini, 
korxonada ishlab chiqarishning eng samarali natija beradigan muhit 
yaratishni taqozo etadi. 
Yaponiyaning boshqarish uslubi ana shu tamoyil asosiga qurilgan. 
Yaponlarning boshlang‘ich ijtimoiy sharoiti shundayki, ular ishchini 
ijtimoiy himoya qilish bilan birga ma’naviy tarbiyalab borishadi, inson 
psixologiyasidan to‘g‘ri foydalanishadi, ishchini ishga tayyorlash 
jarayonida xalqqa ma’lum bo‘lgan uslublarni qo‘llashadi, ya’ni 
bajariladigan ishning nozik tomonlarini va qat’iylikni o‘rgatishadi. 
Ishchining ish joyini tez-tez o‘zgartirishi qattiq qoralanadi, shu sababli 
ishchilar bir ish joyida uzoq yillar davomida ishlab, o‘z kompaniyasiga 
sodiq bo‘lishadi. Natijada, ishchilarning tajribasi va malakasi juda 
yuqori bo‘ladi, bu esa, o‘z navbatida, mehnat unumdorligining 
o‘sishiga, yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga olib keladi. 
Mahsulot ishlab chiqarish bilan uning sifatini nazorat qilish 
jarayoni hech qachon ajratilmaydi, yoki bir-biriga qarama-qarshi 
qo‘yilmaydi. 
Ularning 
fikricha, 
nazoratni 
kuchaytirish 
yoki 
nazoratchining huquqini kuchaytirish bilan yuqori sifatli mahsulot olib 
bo‘lmaydi. Vaholanki mahsulot sifatini tayyor bo‘lgandan keyin emas, 
aksincha, uni tayyorlash jarayonida, bajarilgan har bir ish 
operatsiyasidan so‘ng nazorat qilish kerak. Nazoratchining asosiy 
vazifasi sifatsiz mahsulot ishlab chiqarayotgan ishchini topib uni 
jazolash emas, balki uning sababini aniqlash va bartaraf qilishdan 

---

159 
iborat bo‘lishi kerak. Mana shu uslubni yaponlar to‘g‘ri yo‘lga 
qo‘yganligi sababli har bir ishchi o‘z-o‘zini nazorat qilishga o‘rgangan 
va doimo o‘z ustida izlanishlar olib boradi. Kompaniyalarda sifat 
guruhlari tashkil qilingan. 
Bizda ham har bir tadbirkor rahbar ish joylarida mana shunday 
uslubni tashkil qila olishi kerak. Shundagina sifatsiz mahsulot sonini 
kamaytirib, yuqori sifatli mahsulot olishga erishish mumkin. 
Bozor iqtisodiyoti sharoiti boshqaruvida uzoq va yaqin 
muddatlarga mo‘ljallangan rejalar tuzish, qarorlar qabul qilish, 
ijrochilar o‘rtasida ishlarni taqsimlash, qarorlar ijrosini nazorat qilish, 
ijrochilarni rag‘batlantirib borish kabi ishlar ham tadbirkor rahbar 
zimmasidadir. Boshqaruv qarorlari ichki va tashqi omillarga ega 
bo‘lib, ular oddiy va murakkab sharoitlarda bir qarorni tayyorlash va 
qabul qilishda jamoa faollarining qatnashuvi hamda tadbirkor rahbar 
tashkilotchiligini, boshqaruvni demokratik uslubda olib borishi 
kerakligini ko‘rsatadi. 
Tadbirkor rahbarning tashkilotchiligi – mehnat jamoasini 
uyushtirish, jipslashtirish, ishlab chiqarish va tarbiyaviy jarayonlarga 
ta’sir ko‘rsatish, guruh faoliyatini oliy maqsadlarga qarata olish
qobiliyati kabi masalalarni qamrab oladi.
Tadbirkor rahbarning tashkilotchilik qobiliyatining ikkinchi 
yo‘nalishi ishlab chiqarish tizimini yaxshilash tadbirlariga qaratil-
mog‘i, yangi jamoada axloqiy-ruhiy muhitni qaror toptirish, yangi 
texnologiyani joriy etish, kuchlarni tezkor ishlarni bajarishga qaratish, 
boshqaruvdagi insonlarni imkon qadar kamaytirish, yangi xodimlar 
malakasini oshirib borish, insonlardagi «boqimandalik» ruhiyatiga 
barham berish, ishda har xil mojarolar kelib chiqishiga yo‘l qo‘maslik, 
mehnat intizomiga qattiq rioya qilishdir. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor rahbar faoliyatining 
mazmuni uning boshqarish san’atini nechog‘lik egallagani, ya’ni 
insonlarni jamoaga uyushtirish, ishlarni uzoq va yaqin muddatlarga 
rejalashtirish, nazorat qilish, axborotlar ayirboshlash, boshqarishni 
oqilona tashkil etish kabi mezonlar bilan ham izohlanadi. Bunda 
tadbirkor rahbar ongliligi, tadbirkorliligi, ishlab chiqarishni ishning 
ko‘zini bilib tashkil etishi, belgilangan natijalarga erishishi, 
insonlarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirib borishi, uning 
guruh, jamoa, jamiyat oldida mas’uliyat, burch tuyg‘usini chuqur his 

---

160 
qilishi muhim ahamiyatga ega. 
Tadbirkorning 
tashkilotchilik 
qobiliyati 
hamma 
narsada 
muvaffaqiyatga erishuvining muhim shartidir. Qanday tadbirkor rahbar 
muvaffaqiyatiga tez erishadi? Ruhshunos olimlar uning bir necha 
omillarga bog‘liqligini ta’kidlaganlar. 
Bular quyidagilardir: 
Tadbirkor rahbarda tashkilotchilik qobiliyatining namoyon 
bo‘lishi: 
– jamoada sof axloqiy muhit paydo qila olishi, hammaning 
hamkorlikda harakat qilishini ta’minlay olishi; 
– insonlarni ishontira olishi va jamoada o‘zaro yaxshi 
munosabatlarni qaror toptirish uchun shart-sharoit yaratishi. 
Rahbarning insonlar bilan til topib ishlash mahorati: 
– tadbirkor o‘z qo‘l ostidagilarning nimaga qodirligini hisobga olib 
ishlarni taqsimlashi; 
– insonlarni uyushtirishning eng muhim omillaridan foydalanishi; 
– har bir kishining ruhiy-psixologik kayfiyatlariga mos ravishda 
muloqot qilishi. 
Tadbirkor rahbarning mehnatga munosabatida ishbilarmonligi: 
– ishlab chiqarish va boshqa jabhalarda har xil muammolarni hal 
qilishda eng qulay yo‘llarni izlab topish; 
– vijdonlilik va adolatlilik; 
– boshlagan ishlarni oxiriga yetkazish. 
Rahbar faoliyatida ijro etish qobiliyatining namoyon bo‘lishi: 
– kasbiy malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lishi; 
– texnik vazifalarni hal etishga uquvliligi; 
– yangiliklar va g‘oyalarni ishlab chiqarishga joriy etib borishi. 
Tadbirkor rahbarning qarorlarni qabul qilishdagi uquvi: 
– mustaqil ravishda qarorlar qabul qila olish; 
– qabul qilgan qarorining oqibati va natijalarini ko‘ra bilishi; 
– ishlab chiqarishda sodir bo‘luvchi turli holatlarni hisobga olib 
borishi, tanglikdan qutulish yo‘llarini izlashi; 
– noto‘g‘ri qaror qabul qilganda o‘z xatolarini bo‘yniga olishi; 
– xodimlarni boshqaruv masalalariga ko‘proq jalb etishi. 
Tadbirkor rahbarning insonlarga munosabati: 
– o‘z va’dasi, so‘zining ustidan chiqishi; 

---

161 
– insonlarni bir-biridan ajratmasligi, hammaga bab-baravar 
munosabatda bo‘lishi; 
– o‘z qo‘l ostidagilarga va boshqalarga tavozeda bo‘lishi va o‘zini 
tuta bilishi, odobliligi va xushmuomalaligi; 
– insonlarga munosabatda har bir kishining ruhiy-psixologik 
xususiyatlarini hisobga olib muomalada bo‘lishi. 
Tadbirkor rahbarning o‘z-o‘ziga talabchanligi: 
– o‘z xatti harakatlarini tanqidiy baholay olishi; 
– o‘z imkoniyatlarini hisobga olib ishlashi; 
– boshqalarning unga bergan yaxshi va yomon baholarini tahlil 
etib, ulardan tegishli xulosa chiqarishi. 
Rahbar o‘zida quyidagi ruhiy-psixologik, fiziologik, axloqiy, 
ma’naviy va ishbilarmonlik sifatlarini mujassamlashtirgan bo‘lishi 
kerak. 
Tadbirkor rahbarning ruhiy-psixologik xususiyatlari: 
Nutq va tafakkur sifatlari – kuchli xotira, doimiy diqqatning 
barqarorligi, sog‘lom aql, fikrning kengligi, chuqurligi, tezligi, 
muammo mohiyatini tez anglab olish, ijodiylik, fikrni og‘zaki va 
yozma shaklda qisqa, tushunarli, aniq tarzda ifodalash. 
Xarakter sifatlari – maqsadga intiluvchanlik, dadillik, mardlik, 
ishonch, o‘zini tuta bilish, o‘zi va boshqalarga nisbatan talabchanlik, 
tavakkal qilish qobiliyati, qiyin vaziyatlarda ham o‘zini yo‘qotmaslik, 
xazil-mutoyiba tuyg‘usi. 
His-tuyg‘u sifatlari – his-tuyg‘ularning turg‘unligi, aniqligi, 
ifodaliligi, kuchli hayajonli holatlarda to‘g‘ri harakatlar qilish 
qobiliyati, muloqotga kirishganda boshqalar kayfiyatini, his-
tuyg‘ularini hisobga olish, o‘z his-hayajonlarini va kayfiyatlarini 
boshqara olish. 
Xulq-atvor sifatlari – yanada yaxshilashga intilish va uni himoya 
qilish, insonlar bilan munosabatda samimiylik, halollik. 
Tadbirkor rahbarning ruhiy-fiziologik sifatlari: 
1. Arzimas narsalardan janjal chiqarmaslik, achchiqlanmaslik, 
ba’zan ko‘rib ko‘rmaganga olish. 
2. Ruhiy jarayonlarda bosiqlik. 
3. Ruhiy, hayajonli xavf-xatar hollarida o‘zini yo‘qotib qo‘ymaslik. 
4. O‘zini anglashda faollik, kayfiyatda o‘ta sezgirlik. 
5. Jismoniy sog‘lom va har tomonlama barkamollik. 

---

162 
Tadbirkor rahbarning axloqiy, ma’naviy sifatlari: 
1. Mehnatsevarlik, insonlarga nisbatan mehribonlik, insonparvarlik, 
samimiylik, halollik, vijdonlilik, sabr-matonat, xolislik. 
2. Tartiblilik va intizomlilik, o‘ziga va boshqalarga talabchanlik, 
o‘zgalar fikrini tushunish va hisobga olish. 
Tadbirkor rahbarning ishbilarmonlik sifatlari: Soha va kasb 
sirlarini yaxshi bilish, o‘z ishi sohasida yuqori malakaga ega bo‘lish, 
yangi texnologiya talablariga mos bilim va tajriba, ishlab chiqarish 
texnikasi va texnologiyasini chuqur bilish, boshqarish usullarini yaxshi 
o‘zlashtirgan bo‘lishi, o‘z bilimi, malaka va ko‘nikmalarini oshirib 
borish, axborot ayirboshlashni bilish va hokazo. 
Tadbirkor rahbarning tashqi ko‘rinishi ham alohida ahamiyatga 
ega. Uning kiyim-boshi hamisha toza, ozoda, tartibli bo‘lishi, o‘zi esa 
xulq-atvorda boshqalarga namuna ko‘rsatishi, saranjom-sarishtalikka 
rioya qilishi kerak. 
Mana shu xususiyatlarni o‘zida namoyon qilgan tadbirkor rahbar 
bozor iqtisodiyoti talablariga to‘liq javob beradi. Zero, bozor 
munosabatlari ishni jiddiy asoslarda, texnologik jarayonlar bilan 
qo‘shib olib borishni, tezkorlikni, malaka va uquvni, kasb mahoratini 
yaxshi egallashni taqozo qiladi. Ishlab chiqarish, savdo-tijorat, xizmat 
idoralari, xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida faoliyat ko‘rsatuvchi 
tadbirkorlarning xorijliklar bilan hamkorlik qilish, shartnomalar va 
bitimlar tuzish, muzokaralar olib borish uquvini namoyon etishi ham 
bozor munosabatlari talabidir. 
Tadbirkor rahbar o‘z qo‘l ostidagilarda faollik, onglilik, ijodkorlik, 
intizomlilik, o‘z-o‘zini tarbiyalab borish sifatlarini qaror toptirsa, 
mehnatda ham, xizmatda ham, el-ulus orasida ham obro‘ topadi. 
Shuningdek, tadbirkor rahbarning ko‘pchilik bilan muomala qila olish 
qobiliyati ham uning tashkilotchiligidan nishonadir.