Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

11.6-rasm. Mahsulot qiymati tarkibi
Yalpi foyda miqdoriga ta’sir ko‘rsatuvchi yana bir muhim omil – korxona o‘z mahsulotlarini sotishi mumkin bo‘lgan narx darajasidir. Uni to‘g‘ri tushunish uchun biz mahsulot narxi, qiymati va tannarxi o‘rtasidagi nisbatning beshta asosiy holatini ajratib ko‘rsatish mumkin (11.7-rasm).
_Foyda N₅
N₄
Qiymat N₃
Tannarx N₂
N₁
11.7-rasm. Tovar qiymati va narxining nisbati
Rasmdan ko‘rinadiki, birinchi holatda narx mahsulotlar tannarxidan past darajada o‘rnatilib (N₁ daraja), buning natijasida ular zarariga sotilishi mumkin. Ikkinchi holatda narxning N₂ darajada o‘rnatilishi mahsulotni sotishdan olingan pul tushumining korxona xarajatlariga teng kelishi, ya’ni ishlab chiqarishning faqat o‘zini-o‘zi qoplashi ta’minlanishi mumkin. Uchinchi holatdagi N₃ narx darajasi tannarxdan yuqori, biroq qiymatdan past bo‘lib, bunda korxona foydasi tovarda mujassamlashgan foyda miqdoridan kam bo‘ladi. To‘rtinchi holatdagi N₄ narx darajasi qiymat miqdoriga teng bo‘lib, korxona tovarda mujassamlashgan barcha foydani oladi. Va nihoyat, beshinchi holatdagi N₅ narx darajasini o‘rnatish korxonaga tovar qiymatidan ko‘proq pul daromadi olish imkonini beradi. Buni yuqorida keltirilgan misoldagi «A» mahsulot qiymati va narxi orqali aniqroq ifodalash mumkin: N₁ = 500 so‘m; N₂ = 600 so‘m; N₃ = 800 so‘m; N₄ = 1000
so‘m; N₅ = 1200 so‘m.
Mana shu o‘rnatilgan yoki shakllangan narx va korxona sarflagan tannarx o‘rtasidagi farq yalpi foyda sifatida namoyon bo‘ladi va vo‘shimcha mahsulotni ifodalaydi. Demak, shakllangan yalpi foyda qo‘shimcha mahsulotning namoyon bo‘lish shaklidir. Korxona yalpi foydasining taqsimlanishi bilish ham masalani to‘g‘ri tushunishda muhim ahamiyat kasb etadi (11.8-rasm).
Rasmdan ko‘rinadiki, eng avvalo yalpi foydadan boshqa iqtisodiy subyektlarga turli to‘lovlar amalga oshiriladi. Bu to‘lovlarga boshqalarning yer va binolaridan foydalanganlik uchun ijara haqi, qarzga olingan pul mablag‘lari uchun to‘lanadigan foizni kiritish mumkin. Bundan tashqari, korxonalar davlat va mahalliy hokimiyat organlari budjetiga o‘rnatilgan tartibda soliqlar to‘laydilar, turli hayriya va boshqa fondlarga mablag‘lar kiritadilar. Yalpi foydaning ushbu to‘lovlardan qolgan qismi korxona sof foydasini tashkil etadi. U korxonaning ishlab chiqarish va ijtimoiy ehtiyojlariga, shuningdek, jamg‘arish (ishlab chiqarishni kengaytirish)ga, atrof-muhit muhofazasi, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash va boshqa maqsadlarga sarflanadi.