Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

27.4. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari va valyuta tizimlari
Pulning jahon xo‘jaligida amal qilishi va turli xalqaro iqtisodiy aloqalarga (tashqi savdo, ishchi kuchi va kapital migratsiyasi, daromadlar, qarzlar va subsidiyalar oqimi, ilmiy-texnikaviy mahsulotlarni ayirboshlash, turizm va h.k.) xizmat qilishi bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar xalqaro valyuta-kredit munosabatlari deb ataladi. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari pulning xalqaro to‘lov munosabatida amal qilish jarayonida vujudga keladi. Valyuta – bu mamlakatlar pul birligi (masalan, so‘m, dollar, funt sterling va
h.k.). Har bir milliy bozor o‘zining milliy valyuta tizimiga ega bo‘ladi. Bunda milliy va xalqaro valyuta tizimini farqlash zarur. Milliy valyuta tizimi – valyuta munosabatlarining milliy qonunchilik bilan belgilanadigan, mazkur mamlakatda amal qilish shaklini ifodalaydi. Uning tarkibiga quyidagi unsurlar kiradi:

• 
  milliy pul birligi;
  
• 
  valyuta kursi tartibi;
  
• 
  valyutaning muomalada bo‘lish shart-sharoitlari;
  
• 
  valyuta bozori va oltin bozori tizimi;
  
• 
  mamlakatning xalqaro hisoblashuv tartibi;
  
• 
  mamlakat oltin-valyuta zaxirasining tarkibi va uni boshqaruv tizimi;
  
• 
  mamlakat valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi milliy muassasalar mavqei.
  

Xalqaro valyuta tizimi – xalqaro valyuta munosabatlarining davlatlararo bitimlarda kelishilgan holda amal qiladigan shakli.
Xalqaro valyuta tizimining tarkibiy unsurlari quyidagilar hisoblanadi:

• 
  asosiy xalqaro to‘lov vositalari (milliy valyutalar, oltin, xalqaro valyuta birliklari – SDR, Evro);
  
• 
  valyuta kurslarini belgilash va ushlab turish mexanizmi;
  
• 
  xalqaro to‘lovlarini balanslashtirish tartibi;
  
• 
  valyutaning muomala qilish shart-sharoiti;
  
• 
  xalqaro valyuta bozori va oltin bozori tartibi;
  
• 
  valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlatlararo muassasalar tizimi.
  

Bundan ko‘rinadiki, milliy va xalqaro valyuta tizimi unsurlari deyarli bir xil bo‘lib, ular faqat tashkil etilishi, amal qilishi va tartibga solinishi miqyoslari jihatidan farqlanadi.
Jahon valyuta tizimi o‘zining rivojlanishida uchta bosqichdan o‘tdi va ularning har biriga xalqaro valyuta munosabatlarini tashkil qilishning o‘z tiplari mos keladi. Birinchi bosqich 1879-1934 yillarni o‘z ichiga olib, bunda oltin standart sifatidagi valyuta tizimi ustunlikka ega bo‘lgan. Ikkinchi bosqich 1944-1971 yillarni o‘z ichiga olib, bunda oltin-devizli (Breton-Vuds tizimi deb nomlanuvchi) tizim ustunlikka ega bo‘lgan. Bu ikki tizim qayd qilinadigan valyuta kurslariga asoslangan. Uchinchi bosqich, ya’ni hozirgi davrda amal qiluvchi jahon valyuta tizimi 1971 yilda tashkil topgan bo‘lib, bu tizim boshqariladigan, suzib yuruvchi valyuta tizimi nomini oldi. Chunki davlat ko‘pincha o‘z valyutalarining xalqaro qiymatini o‘zgartirish uchun valyuta bozorining faoliyat qilishiga aralashadi.
Oltin standart tizimi qayd qilingan valyuta kursining mavjud bo‘lishini ko‘zda tutadi. Banklar o‘zlari chiqargan banknotlarni oltinga almashtirgan. Oltinni erkin chiqarish va kiritish Xalqaro to‘lovlarni muvofiqlashtirish vositasi bo‘lib, xizmat qilgan. Mamlakat uchta shartni bajarsa oltin standart qabul qilingan, deb hisoblangan, ya’ni: a) o‘z pul birligining ma’lum oltin mazmunini o‘rnatadi; b) o‘zining oltin zaxirasi va pulning ichki taklifi o‘rtasidagi qattiq nisbatni ushlab turadi; v) oltinning erkin eksport va importiga to‘sqinlik qilmaydi. Oltin strandart pul birligining oltin mazmuni nisbatiga asoslanadi. Oltin standart sharoitida, turli mamlakatlar pul birligining nisbati ularning rasmiy oltin mazmuni bo‘yicha o‘rnatiladi.
Oltin standart barbod bo‘lgandan keyin, valyuta sohasini tartibga solishning o‘zaro maqbul yo‘lini topishga harakat qilindi. Yangi jahon valyuta tizimi asoslarini ishlab chiqish maqsadida, 1944 yil Bretton-Vudsda (AQSh) ittifoqchi davlatlarning xalqaro konferensiyasi chaqirildi. Bu konferensiyada o‘zaro bog‘liq valyuta kurslarini tartibga solish tizimini yaratish haqidagi kelishuvga erishildi va bu ko‘pincha Bretton-Vuds tizimi deb ataladi. Mazkur tizim oldingi oltin standartdan keskin farq qilmaydi. Uning asosida oltin-valyuta standarti (AQSh dollari) yotadi va bu yerda rezervlar sifatida oltin va dollar chiqadi.
Dollarning oltinga almashinishi rasman to‘xtagandan keyin, valyutaning qayd qilingan kursi suzib yuruvchi kursiga o‘rin bo‘shatadi. Xalqaro valyuta tizimidagi bu o‘zgarish 1976 yil Kingston (Yamayka) dagi kelishuvga binoan huquqiy jihatdan mustahkamlanadi. Qog‘oz pul tizimiga o‘tish bilan, qog‘oz pullar oltinga almashtirilmaydi. Beqaror kurslar sharoitida valyuta kursi ham har qanday boshqa narxlar kabi talab va taklifning bozor kuchlari bilan belgilanadi.
Har qanday valyuta tizimining eng muhim tarkibiy qismlaridan biri valyuta kursi hisoblanadi. Valyuta kursi bir mamlakat valyutasining boshqa mamlakat valyutasidagi bahosidir.
Valyuta kurslariga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi omillar ichidan quyidagilarni ajratib kursatish mumkin:

• 
  milliy daromad va ishlab chiqarish xarajatlari darajasi;
  
• 
  milliy iste’molchilarning real xarid qilish layoqati va mamlakatdagi
  

inflyatsiya darajasi;

• 
  valyutalarga talab va taklifga ta’sir ko‘rsatuvchi to‘lov balansi holati;
  
• 
  mamlakatdagi foiz stavkasi darajasi;
  
• 
  valyutaga jahon bozoridagi ishonch va h. k.
  

Nazariy jihatdan valyuta kurslarining tebranishini tushuntirish xarid qilish layoqatining paritet (turli mamlakatlar pul birliklari qiymatining bir-biriga nisbati) nazariyasi yordamida amalga oshiriladi. Bu nazariyaga ko‘ra, kurslar nisbatlarini aniqlash uchun ikki mamlakat iste’mol tovarlari «savati» narxlarini taqqoslash talab qilinadi. Masalan, agar O‘zbekistonda bunday «savat», aytaylik 120 ming so‘m, AQShda esa 100 dollar tursa, 120 mingni 100 ga bo‘lib, 1 dollarning narxini hosil qilamiz, bu 1200 so‘mga teng. Agar boshqa sharoitlar o‘zgarmagani holda mamlakatimizdagi tovarlarning narxi oshsa, dollarning so‘mga nisbatan almashuv kursi ham oshadi. Bunday bog‘liqlikni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:
PrP_i ёки r P/P _{i ,}
bu yerda:
P – mamlakatimizdagi narxlar darajasi; P_i – xorijiy mamlakatdagi narxlar darajasi; r – valyuta kursi yoki xorijiy valyutaning milliy valyutadagi narxi.
O‘zbekiston Markaziy banki mavsumiy tebranishlarni kamaytirish va oltinvalyuta zaxiralarini ko‘paytirishni hisobga olgan holda o‘zgaruvchan valyuta kursi rejimini qo‘llab kelmoqda. Bunda ichki valyuta bozorida almashuv kursini maqsadli koridor doirasida ushlab turish uchun, valyuta savdolarida intervensiya operatsiyalarini amalga oshirish orqali Markaziy bank tomonidan so‘m almashuv kursining o‘zgarib boruvchi boshqariladigan usuli qo‘llanildi. Eksportni rag‘batlantirish maqsadida so‘mning AQSh dollariga nisbatan kursini bosqichmabosqich pasaytirish choralari ko‘rildi.
Milliy valyuta almashuv kursining maqsadli parametrlar doirasida bo‘lishi va uning devalvatsiya darajasining bosqichma-bosqich pasaytirib borilishi iste’mol tovarlari narxlarini past darajada ushlab turish uchun qo‘shimcha omil sifatida xizmat qildi.
Agar O‘zbekistonda muomaladagi pul massasining ko‘payishi oqibatida, tovarlar narxi ikki marta oshsa va barcha sharoitlar teng bo‘lganda dollarning so‘mga ayirboshlash kursi ikki marta oshadi.