Nazorat savollari
1.
O‗simliklarda uchraydigan mikrorganizmlarning asosiy turlari va ular to‗g‗risida
ma‘lumot.
2.
O‗simliklarda uchraydigan kasalliklar va ularga qarshi kurash choralari.
3.
Dori-darmonlar va dori vositalarining mikrob bilan zararlanish manbalari.
4.
Dori-darmonlarning mikrob bilan zararlanishining oldini olish choralari.
5.
Dori-darmonlarning zararlanishini mikrobiologik nazorat qilish usullari.
Adabiyotlar
1.
Muhamedov E.M., Eshboev E.X. Mikrobiologiya, immunologiya, virusologiya. T.,.
Bakulina N.A., Kraeva E.L. Mikrobiologiya. T., ―Meditsina‖ nashriyoti. 1979.
2.
Vorobyov A.A., Bo`kov A.S. «Mikrobiologiya». M., izd-vo «Vo`sshaya shkola». 2003.
3.
Pyatkin N.D., Krivoshein Yu.S. Mikrobiologiya va immunologiya. M., izd-vo
«Meditsina» 1980.
4.
Sinyushina M.N., Samsonova M.N. Rukovodstvo k laboratorno`m zanyatiyam po
mikrobiologii. M., 1981.
5.
Timakov V.D., Livashev V.S., Borisov L.B. Mikrobiologiya. M., 1983.
6.
Kochemasova Z.N., Efremova S.A., Nabokov Yu.S. Mikrobiologiya. M., izd-vo
«Meditsina». 1984.
7.
Churbanova I.N. Mikrobiologiya. M., idz-vo «Vo`sshaya shkola». 1987.
Mavzu: Tabiatda uglerod va azot aylanishida mikroorganizmlarning roli. Aerob va
anaerob sharoitda kletchatkani parchalovchi mikroblar
Ma‘ruzadan maqsad: Mikroorganizmlar yordamida tabiatda azot va uglevodning
aylanishi xaqida ma‘lumot berish.
Ma’ruza rejasi:
1. Tabiatda azotning almashtirilishi.
2. Nitrifikatsiya, Denitrifikatsiya.
3. Erkin azot to‗playdigan bakteriyalar.
4. Oltingugurt, fosfor va temirning tabiatda aylanishi.
5. Tabiatda karbonatning almashinishi.
Yer yuzida hayotni saqlash uchun azot almashinishi muhim ahamiyatga. ega. Azot hayvon
va o‗simlik oqsillarining, ya‘ni tirik materiyaning zarur va doimiy qismidir. Azotning tabiatda
almashinishi asosan mikroorganizmlarning faoliyati natijasida sodir bo‗ladi. Azot
almashinuvining bir necha davri ma‘lum. CHirish, mochevinaning parchalanishi
(ammonifikatsiya, nitrifikatsiya, denitrifikatsiya va boshqalar).
Tabiatda birmuncha azot zapasi bo‗lib, uning asosiy miqdori havoda erkin azot (N
2
)
shaklidadir.
Quruq havoda og‗irligi jihatdan 75,5% yoki hajmi jihatidan 78,1 % azot bor, ya‘ni azot
miqdori havo tarkibining taxminan
4
/
5
qismiga to‗g‗ri keladi. SHunga qaramay o‗simliklar va
hayvonlar havodan azotni o‗zlashtira olmaydilar. Ular faqat kimyoviy bog‗langan azotni
o‗zlashtiradi. O‗simlik va hayvonlar organizmida azot birikma holida bo‗lib, ular oqsilning 16-
18 % tashkil etadi. Dengiz suvida va tuproqda azot organik va mineral birikmalarda erigan holda
bo‗ladi. Bir gektar haydalgan tuproq tarkibida 6 tonnadan 18 tonnagacha bog‗langan azot
bo‗lishi mumkin. Ammo o‗simliklar tuproqdagi umumiy azot zapasining faqat 1 % azot
birikmasi sifatida o‗zlashtiradilar. O‗simliklar azotning anorganik birikmalarini ammoniy tuzlari
holida o‗zlashtira oladi va azot kislotasining tuzlarini ancha oson o‗zlashtiradilar. Azot
81
kislotasining tuzlari o‗simlik tanasida organik azot birikmasiga aylanib, o‗simlik oqsilining
tarkibiga kiradi.
Hayvon organizmi o‗simlik oqsilini iste‘mol qilib, uni parchalaydi va chiqindilari siydik,
tezak bilan tashqariga chiqariladi. Tashqi muhitda azot moddalari mikroblar ta‘sirida asta-sekin
o‗simliklar o‗zlashtira oladigan oddiy birikmalarga parchalanadi. Azot to‗plovchi
mikroorganizmlarning juda keng tarqalganligi tufayli atmosferadagi erkin azot ham moddalar
almashinishiga jalb etiladi. Ularning faoliyati tabiatda azotning almashinishida hal qiluvchi qism
hisoblanadi.
Oqsilning mutlaqo parchalanishi, buning natijasida sassiq hidli moddalarning hosil bo‗lishi
yoki azotli moddalarning mikroblar tomonidan parchalanishi chirish deyiladi. Bu oqsilning
murakkab o‗zgarishidagi birinchi mikrobiologik davridir. Turli organizmlar (odam jasadi,
hayvonlar o‗ligi) va ularning chiqindilari (tezak, siydik, go‗ng) hamda o‗simlik chirindilari
tuproqqa tushadi va unda muayyan temperatura (10
0
dan yuqori issiqda), namlik va kislorod
yordamida chirituvchi mikroblar ta‘sir qilib parchalanadilar. Odam va hayvonlarning yo‗g‗on
ichagida chirituvchi mikroblar ayniqsa ko‗pdir. SHu sababli chirish qorin bo‗shlig‗idan
boshlanadi. CHirish avval anaerob sharoitda boshlanib, bunda oqsil molekulasi oxirigacha
parchalanmaydi, keyinchalik aerob sharoit yaratilganda mahsulot oxirigacha chiriganda
oqsilning parchalanishi chuqurlashib boradi.
Tutash deb havo bemalol kirib turishi natijasida sodir bo‗ladigan chirishga aytiladi. Oqsil
parchalanishining shunday fazalariga qarab anaerob, ba‘zan esa aerob mikroblar ishtirok etadi.
Anaerob mikroblardan Bac.putrificus, Bac. sporogenes va boshqalar, aerob mikroblardan esa
Bac. proteus, Bac. mycoides mog‗or, aktinomitset va boshqalar chirishga sababchi bo‗ladilar.
Oqsil molekulasi asta-sekin polipeptid, pepton, albumoza va aminokislotalargacha parchalanadi.
Bunday holda sassiq hidli moddalar: indol, skatol, vodorod sulfidi, fenol, ammiak, metan,
vodorod, karbonat angidrid gazi ajralib chiqadi. Bu moddalarning bir qismi havoga qaytariladi,
boshqalari esa masalan, ammiak tuproqdagi anorganik tuzlar bilan qo‗shilishib, ammoniy
tuzlarini hosil qiladi. Ammiak va ammoniy tuzlarini hosil qiladigan protsess ammonifikatsiya
deyiladi, ammiakli tuzlarni to‗plashda qatnashgan bakteriyalar esa ammonifikatorlar
deyiladi.Ammonifikatsiya oqsillar va boshqa azotli organik birikmalarning ammiakkacha
parchalanishi demakdir.
Oqsillar va chiriyotgan mahsulotlar chirituvchi mikroblarning hayot faoliyati davrida hosil
bo‗lgan proteolitik fermentlar ta‘sirida parchalanadi. Bunday mikroblar tuproqda, havoda, suvda,
odam va hayvonlar ichagida bo‗ladilar. CHirituvchi mikroblarga aerob, fakultativ anaerob va
anaerob bakteriyalar kiradi. Anaerob bakteriyalardan Bac. mucoides harakatchan tayoqcha
shaklli bo‗lib, kattaligi 1-5 mikrongacha bo‗ladi, spora hosil qiladi, zich oziq muhitda R-tipidagi
koloniyalar hosil qilib, tashqi ko‗rinishdan zamburug‗ tanasiga o‗xshashdir. Bu mikrob tabiatda
keng tarqalgan bo‗lib, oqsilni parchalaganda vo-dorod sulfidi hosil qilmaydi. Bac. mesentericus
(kartoshka tayoqchasi) zich oziq muhitlarida (agarda) koloniyalar hosil qilib yuzasi burishgan
bo‗ladi. Bu mikrobning shakli tayoqchasimon, chetlari qayrilgan, uzunligi 1,5-5 mikrongacha
bo‗lib harakatchan, grammusbat, spora hosil qiladi. Bu mikrob nonni chiritadi.
Bac. megaterium - zich oziq muhitida shilimshiq koloniyalar hosil qiladi. Bu mikrob
tayoqchasimon, harakatchan bo‗lib, uzunligi 1,5-8 mikrongacha ko‗pgina zanjirsimon
joylashadi. Oqsillarni parchalaganda ko‗p vodorod sulfidi ajralib chiqadi.
Bac. subtilis (xashak tayoqchasi) qisqa, harakatchan, chetlari qayrilgan tayoqcha. Spora
hosil qiluvchi, zich oziq muhitida burishgan koloniyalar hosil qiladi. Tabiatda keng tarqalgan va
ammonifikatsiya protsessida aktiv ishtirok etadi.
Pseudomonas fluorescens uzunligi 1-2 mikrongacha bo‗lib, harakatchan bakteriya. Oziq
muhitlarida sariq-yashil fluoresentsiyalovchi pigment hosil qiladi.
Bac. prodigisum bu ajoyib tayoqcha bulib, spora hosil qilmaydi, qonga o‗xshash hizil
pigment ajratadi.
Fakultativ anaerob bakteriyalar. Proteus vulgaris harakatchan, sporasiz, uzunligi 1,5 -4
mikrongacha bo‗lgan tayoqcha. SHakli o‗zgaruvchan, shu sababli unga proteus deb nom
82
berilgan. Oqsilni parchalaganda vodorod sulfidi va indol, karbon suvlarni parchalaganda esa
vodorod va karbonat angkdrid hosil diladi.
Anaerob bakteriyalar. C1. putrificum sporali, uzun, harakatchan tayoqcha bo‗lib, anaerob
sharoitda oqsillarni parchalaganda ko‗p miqdorda gaz hosil qiladi. CHiriyotgan o‗likda, oziq
mahsulotlarida, go‗ngda, tuproqda ko‗p uchraydi.
C1. sporogenes - harakatchan, sporali tayoqcha. Oqsilni parchalaganda ko‗p miqdorda
vodorod sulfidn ajratadi. O‗likning chirishi organizm o‗lib bir necha soat o‗tishi bilan o‗likni
chirita boshlaydi. Ichakdagi chirituvchi bakteriyalar organizm hayot vaqtda ichakdan organlarga
o‗ta olmaydilar, o‗lgandan so‗ng to‗sqinlik barerlari yo‗qolishi natijasida ular bemalol o‗ta oladi
va to‗qimalarda aktiv ko‗paya boshlab, ularni chiritadi. Agar organizm yuqumli kasallikdan
o‗lsa, patogenli mikroblar chirituvchi mikroblar ta‘sirida tezlik bilan parchalanadi. SHu sababli
chirigan o‗likdan olingan patologik material bakteriologik diagnoz qo‗yish uchun yaroqsizdir.
Lekin ayrim yuqumli kasalliklarning qo‗zqatuvchilari (sil tayoqchasi, saramas bakteriyasi va
patogen mikroblarining sporalari) o‗likda uzoq muddat saqlana oladilar.
Mochevinaning parchalanishi yoki uning ammonifikatsiyasi.
Odam va hayvonlar iste‘mol qilgan oziq-ovqat va em-xashak hamda azotning bir qismini
tashqariga siydik bilan birga mochevina siydik va gipur kislotasi holida ajratadilar. Har kuni
tuproqqa yuz ming tonnalab siydik azoti tushadi. Mochevina o‗simliklar uchun azotli oziq
sifatida yaroqsiz bo‗lib, faqat bakteriyalar parchalagandan keyingina, ularni o‗simliklar
o‗zlashtira oladilar.
Mochevinani urobakteriyalar (grekcha «urea»- siydik ma‘nosida) va chirituvchi
bakteriyalar parchalaydi, urobakteriyalar ajratadigan ureaza fermenti ta‘sir etish manbai
hisoblanadi.
Siydik va mochevinaning mikroblar ta‘sirida parchalanishini birinchi bo‗lib L. Paster
aniqlagan.
Hozirgi vaqtda siydikni parchalaydigan katta gruppa urokokk va urobakteriyalar ma‘lum.
Urokokklardan Sarcina urea harakatchan, spora hosil qiluvchi sartsina, Micrococcus ureae.
Sarc. ureae 1 litr eritmada 30 grammgacha mochevinani parchalaydi. Urobakteriyalardan
Urobac. Pasteuri. harakatchan, spora hosil qiluvchi tayoqcha; Urobac. Miqueli harakatsiz
sporali tayoqchadir; Bac. probatus yo‗g‗on, sporali tayoqcha. Bu mikrob 140 grammgacha
mochevinani parchalaydi. Urobakteriyaning ko‗pchiligi aeroblar bo‗lib, kam qismi anaerobdir.
Ular yumaloq va tayoqchasimon bo‗lib, mochevinani asosan tayoqchasimonlarni kuchli
parchalaydilar.
Tuproqda oqsillarning chirishi va mochevinaning parchalanishi natijasida hosil bo‗lgan
ammoniy tuzlari va ammiak nitratlarga aylangandan so‗ng o‗simliklar tomonidan o‗zlashtirilishi
mumkin.
Ammoniyli tuzlar nitrifikatsiya protsessi natijasida o‗simliklar yaxshi o‗zlashtiradigan
nitrat kislota tuzlariga aylanadi.
Maxsus mikroblar gruppasi ta‘sirida ammiakning parchalanib, nitrit va nitrat kislotalarni
hosil qilishi nitrifikatsiya deyiladi. Nitrifikatsiyaga sabab bo‗ladigan bakteriyalar nitrifikatorlar
deyiladi.
Rus olimlaridan S. N. Vinogradskiy birinchi bo‗lib 1889 yilda nitrifikatsiya hodisasining
alohida bir gruppa mikroblar ishtirokida hosil bo‗lishini isbotlab, bu mikroorganizmlarning sof
kulturasini ajratgan. S. N.Vinogradskiy nitrifikatsiya protsessi ikki fazadan iboratligini va
bularning mikroblar ishtirokida yuzaga chiqishini isbotladi. Nitrozobakteriyalar deb ataluvchi bir
gruppa tuproqda yashovchi mikroblar - avtotroflardir. Ular Nitrosomonos, Nitrosocystis,
Nitrosospira deyiladigan uch avloddan iborat. Bu bakteriyalarning ta‘sirida tuproqdagi ammiak
oksidlanib nitrat kislota, ya‘ni nitrat kislota tuzini hosil qiladi.
Nitrosomonos - oval shaklidagi kokk bo‗lib, harakatchandir, muhit reaktsiyasi pH ga qarab
uning a, b, s, d, e deyiladigan besh turi ma‘lum. Bu mikrob tuproq go‗ngida ko‗p uchraydi.
Nitrosocystis to‗p-to‗p bo‗lib yashaydigan kokklardir (har qaysi to‗dasi umumiy kapsulada
joylashgan). Bu mikrob o‗rmon tuprog‗ida ko‗p uchraydi;
83
Nitrosospira turli uzunliklardagi spiralsimon shakldagi bakteriyadir.
Ikkinchi fazada nitrobakteriya (Nitrobacter) lar ishtirok etadi. Nitrobacter kalta, sporasiz,
grammanfiy, bo‗yaladigan, harakatchan, tayoqchasimon bakteriyadir. Ammonifikatsiyalovchi va
nitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning faoliyati tufayli tuproqda oqsil molekulasidagi azotdan juda
ko‗p selitra paydo bo‗ladi, natijada erning hosildorligi oshadi, o‗simliklar selitrani yaxshi
o‗zlashtirib, o‗simlik oqsilini vujudga keltiradilar. hayvonlar esa o‗simliklar bilan oziqlanib,
o‗simlik oqsillarini parchalaydi va ulardan o‗zining spetsifik hayvon oqsilini sintezlaydi. Erni
haydab aeratsiya qilinsa nitrifikatsiya protsessi tezlashadi va erning hosildorligi ortadi.
Tuproqda nitrifikatsiya qiluvchi mikroblarga qarshi bo‗lgan yana bir gruppa
mikroorganizmlar bor (Bact. denitrisicans va boshqalar), ular erda to‗plangan nitratlarni
qaytadan parchalab, nytritga va hatto erkin azot darajasiga etkazib azotning tuproqdan yana
havoga chiqib ketishiga sababchi bo‗ladi. Nitrit va nitratlarning mikroorganizmlar ta‘sirida
qaytadan parchalanishi denitrifikatsiya deyiladi. Bu protsess tuproqda nitratlarning yo‗tsolishiga
olib boradi va nitrifikatsiyaning teskarisi hisoblanadi, chunki tuproqda bog‗langan azotning
miqdori kamayadi va erkin azotning havoga uchib ketishiga sababchi bo‗ladi.
Denitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning ishtirokida, anaerob sharoitda denitrifikatsiya juda
yaxshi o‗tadi. Denitrifikatsiya uch fazada boradi. erkin azot, suv, kislorod
Denitrifnkatsiyalovchi mikroblar tuproqda, go‗ngda, suvda ko‗p uchraydi va ularga
quyidagilar kiradi: Bast. fluorescens - harakatchan tayoqcha, past temperaturada sariq-yashil
tovlanadigan pigment hosil qiladi. Bast. ruosuaneum - aerob sharoitda yaxshi o‗sadigan
tayoqcha, muhitni ko‗k-yashil rangga bo‗yaydigan pigment hosil qiladi. Bu mikrob ko‗pincha
suvda, sutda va yiringda uchraydi. Bast. denitrificans sporasiz, mayda, harakatchan, fakultativ
anaerob mikrobdir. Bulardan tashqari, denitrifikatsiya qiluvchi mikroblarga ichak tayoqchasi,
Bas. mycoides, zamburug‗lar va aktinomitsetlarning bir qancha turlari kiradi. Haydalmagan va
juda zax joylarda denitrifikatsiya avj oladi. Bu bizning qishloq xo‗jaligimizga katta zarar
etkazadi. SHuning uchun tuproqda havo kirib turishi denitrifikatsiya qiluvchi bakteriyalarning
ko‗payishiga to‗sqinlik qiladi. Buning uchun er haydalib turilishi kerak.
Azot to‗plovchi bakteriyalar. Tabiatda atmosfera azoti fizikaviy-kimiyoviy va biologik
yo‗l bilan to‗planishi mumkin. havoda elektr zaryadlari hosil bo‗lganda erkin azot kislorod yoki
vodorod bilan birikib ammiak yoki azot oksidi sifatida erga tushadi. Lekin tuproqda bunday
holda azot birika olmaydi. Bunday protsessda eng kuchlisi biologik faktordir, chunki tuproqda
havo azotini o‗zlashtirib, undan azotli birpkmalar hosil qiladigan mikroorganizmlar bor. Ular
azot to‗plovchi bakteriyalar deyiladi. Ularning faoliyati tufayli tabiatda azot to‗xtovsiz
almashinib turadi. M. V. Fedorovning hisobiga ko‗ra azot to‗plovchi bakteriyalar har yili ekin
ekilib turadigai har gektar erda 25 kg dan 50 kg gacha, madaniy ekinlar esa 60 kg gacha azot
to‗plashi mumkin. Azot to‗plovchibakteriyalar ikki gruppaga bo‗linadi. 1. Tugunakli
bakteriyalar. 2. Tuproqda erkin yashovchi bakteriyalar.
Tugunakli bakteriyalar. Qadim zamonlardan ma‘lumki, dukkakli ekinlar ekilganda tuproq
azotli o‗g‗itlarga muhtoj bo‗lmaydi. Bundan tashqari, dukkakli o‗simliklarniig o‗zlari tuproqni
% o‗g‗itga boyitadi. Bu hodisa qishloq xo‗jaligida dukkakli o‗simliklar bilan boshoqli va
boshqa ekinlarni almashlab ekishda katta ahamiyatga ega. M. S. Voronin 1866 yilda dukkakli
o‗simliklarni ildizidagi tugunchalarni tekshirib, ularda mikroorganizmlar borligini aniqlagan.
SHundan
sal
keyin
Beerink
o‗simlik
ildiziniig
tugunchasidan
havo
azotini
o‗zlashtiruvchi tugunak bakteriyani - Bact. radicicolum - ajratadi.
O‗simliklarning (no‗xat, loviya, beda) tugunchalari turli shaklda va katta kichiklikda
bo‗lib, ular ildizining shoxchalarida yoki uning o‗q ildizida hosil bo‗ladilar. Tugunak
bakteriyalar beda va, turli dukkakli o‗simliklarning ildizidagi maxsus tugunchalarda yashaydi.
YOsh tugun-chalarni kesib: ichi mikroskopda tekshirilsa mayda (0,9X0,8), harakatchan,
sporasiz, tayoqchasimon bakteriyalar ko‗rinadi. Etilgan tugunchalarda esa donador, egri-bugri
tarmoqlangan mikroblar bo‗ladi va bakteroidlar deyiladi. Bakteriodlar kokklarga aylanishi
mumkin, ular esa yana harakatchan tayoqchasimon shaklga o‗tishi mumkin. Bedaning tugunak
84
bakteriyalari filtrlanuvchi shakllar hosil qiladilar, ular esa o‗z shakliga qaytishi va tugunchalar
hosil qilish xususiyatiga egadirlar.
Tugunak bakteriyalarning ettita asosiy turi ma‘lum: beda, no‗xat, loviya, soya, xashaki
no‗xat va yo‗ng‗ichqaning tugunak bakteriyalari. Bu bakteriyalar bir-biridan morfologik va
kultural xususiyatlari bilan farq qilmasdan, balki faqat ayrim tur dukkakli o‗simliklarda juda
ko‗p tugunchalar hosil qilishi bilan farq qiladi. Tugunchalardagi bakteriyalar o‗simlik ildizidan
azotsiz organik moddalarni (shakarlar) olib, havodagi azotni o‗zlashtirib, ularni azotli
birikmalarga aylantiradilar. Hosil bo‗lgan azotli birikmalarning bir qismi mikrobning yashashi
uchun sarf bo‗lsa, qolgan qismi dukkakli o‗simliklarga o‗g‗it bo‗lib xizmat qiladi. Dukkakli
o‗simliklar ildizining tugunchalaridagi bakteriyalar ildizning atrofidagi tuproqda ham ko‗payadi,
bu bakteriyalar havodagi azotni tuproqda to‗plab, erni o‗g‗itlab turadi. Bu bakteriyalar quritishga
va quyosh nurining ta‘siriga chidamli bo‗lgani uchun tuproqda uzoq vaqt yashay oladi. Tuguiak
bakteriya-lar aerob bo‗lgani uchun er qaydalib, unga qanchalik havo ko‗p kirib tursa, o‗simlik
ildizida tugunchalar shunchalik tez hosil bo‗ladi. Tugunak bakteriyalardan tuproqning
hosildorligini oshirish uchun bakterial o‗g‗itlar sifatida foydalanish mumkin.
Bu mikroblardan Azotobacter va Clostridium Pasteurianum ko‗proq ahamiyatlidir. Bir-
biridan morfologik belgilari bilan farq qiladigan bir necha azotobakterlar ma‘lum. Masalan,
Azotob.chroococcum yumaloq yoki oval shaklli bo‗lib grammusbat bo‗ladi, shilimshiq kapsula
hosil qiladigan, yoshligida harakatchan, diametri 4-6 µ, ko‗pincha diplokokk yoki sartsina
shaklida joylashadi. Oziq muhitida (qari kulturasida) o‗sganda sariq-qo‗ng‗ir rangli pigment
hosil qilgani uchun CHroococcum deb nom berilgan. Uning o‗sishi uchun 25-30° issiq optimal
temperatura hisoblanadi va muhit reaktsiyasi - pN=6 ga tengdir.Azot bakteriyasining havodagi
azotni to‗playdigan maxsus fermenti - nitrogenazasi bo‗ladi, uning yordami bilan havodagi azot
bakteriya tanasida oqsil birikmasi holida to‗planadi. Bu mikroblar o‗lgandan so‗ng tuproqda
chirib, nitrifikatsiyaga uchraydi va ularni o‗simliklar o‗zlashtiradi.
Agar tuproqda ohak tuzlari, fosfor va azotli kislotalar bo‗lsa, azot bakteriya yaxshi
rivojlanadi va havo azotini ko‗plab to‗playdi.
Clostridium pasteurianum batsillasini 1893 yilda S. N. Vinogradskiy topgan. Bu 3-12
mikron keladigan yirik harakatchan anaerob batsilla bo‗lib, urchiqsimon spora hosil qiladi va
karbon suvli muhitlarda moy, sirka, propion va boshqa kislotalar hosil qilib, karbonat angidrid
gazi va vodorod ajratadi. Bu mikrob tabiatda keng tarqalgan bo‗lib, moy kislotasi hosil qiluvchi
achishni qo‗zg‗atadi. Bu mikroblardan tashqari, tabiatda havo azotini to‗playdigan boshqa
mikroorganizmlar ham uchraydi. Bularga ayrim suv o‗tlari, fotosintezlovchi purpur bakteriyalar
kiradi, lekin bu mikroorganizmlarning havo azotini to‗plash mexanizmi to‗liq o‗rganilmagan.
SHunday qilib, azot to‗plovchi bakteriyalar to‗plagan azotni o‗simliklar o‗zlashtiradi.
Mikroblarda to‗plangan azotli moddalar o‗simlik orqali odam va hayvonga o‗tadi, hayvon va
odam o‗lgandan keyin uning tanasidagi oqsil modda tuproqdagi turli mikroorganizmlar ta‘sirida
avval ammoni-fikatsiya, so‗ngra nitrifikatsiyaga uchraydi. SHu bilan birga tuproqdagi boshqa
gruppa mikroblar ta‘sirida tuproqda denitrifikatsiya protsessi sodir bo‗ladi. SHu protsesslar
natijasida tuproqda to‗plangan azotli moddalar parchalanib, birmuncha azot tuproqdan
atmosferaga o‗tadi. Lekin bu protsess to‗xtovsiz davom eta olmaydi, chunki ayni pGu va?tda
tuproqda yashovchi azot to‗plovchi ikkinchi gruppa bakteriyalarning faoliyati natijasida havoga
o‗tgan azot yana tuproqda to‗planadi. SHu tariqa turli mikroorganizmlar ta‘sirida moddalar
tabiatda aylanib turadi. Mikroblar azotning tabiatda aylanishida o‗z ta‘sirini ko‗rsatadi va azot
to‗plash protsesslari natijasida erning hosildor bo‗lishiga katta ta‘sir ko‗rsatadi. Mikroblar erning
unumli bo‗lishiga ta‘sir etishi aniqlangandan so‗ng bunday mikroblar kulturasini ekin ekiladigan
erga sun‘iy ravishda aralashtirish va hosilni oshirish imkoniyati vujudga keldi.
Nitragin - beda va dukkakli o‗simliklarning ildizida yashaydi va azot to‗plovchi Bact.
radicicola ning kulturasidir. Uning kulturasi quritilib sterillangan tuproqqa aralashtiriladi.
Tuproqning bir grammida bu bak-toriya 100 mln gacha ko‗paygandan so‗ng uni qo‗llanish
mumkin bo‗ladi. Bu preparat beda va dukkakli o‗simliklar urug‗i bilan birga erga solinadi va
ularning hosilini 20-30 protsentgacha oshirishi mumkin.
85
Azotobakterin - (azotogen) azotobakterning sof kulturasi bo‗lib, u torf poroshogi va bo‗r
aralashtirib go‗ng qo‗shilgan tuproq yoki agarda o‗stiriladi va donli ekinlar, kartoshka, pomidor,
lavlagi, karam ekilgan erlarga o‗g‗it sifatida ishlatiladi. Urug‗lar ekishdan oldin suv bilan sal
ho‗llanadi va yaxshilab azotobakterin bilan aralashtiriladi. Bu preparat hosildorlikni 10-20
protsent oshiradi. V. SHeloumova azotobakterinni ho‗llanilgandan so‗ng, arpa hosilining 28%,
bug‗doyning 23%, pomidorning 30%, kartoshkaning 22%, lavlagining hosili 8% oshganligini
aniqlagan.
Karbon barcha tirik organizmlar uchun zarur moddalardan biri ekanligi hammaga ma‘lum.
havoda 0,03 protsent miqdorda karbonat angidrid gazi bor. Bu gazdap hamda suvdan xlorofillik
o‗simliklar quyosh nuri ta‘sirida karbon suv (kraxmal, kletchatka, shakar) lar, oqsillar, moylar
kabi murakkab organik birikmalarni sintez qiladi. Agar havoga erdan karbonat angidrid gazi
chiqib qo‗shilib turmaganda, havodagi CO
2
gazini o‗simliklar o‗zlashtirib, havoda karbon gazi
butunlay yo‗q bo‗lar edi.
Haqiqatda esa havodagi CO
2
gazini o‗simliklar o‗zlashtirib, havoda CO
2
gazi kamayadi,
ayni vaqtda CO
2
gazi havoga erdan chiqib doimo qo‗shilib turadi.
Karbonning tabiatda almashib turishi bir qator mikroorganizmlarning ishtiroki bilan
bo‗ladi.Havoga qaytib kelib qo‗shiladigan CO
2
gazining ko‗pchilik qismi turli organik
moddalarning mikroblar ta‘sirida parchalanishi tufayli hosil bo‗ladi (hayvon va o‗simliklarga
nisbatan mikroblarning parchalash qobiliyati bir necha marta ortiq bo‗ladi), bir qismi esa
vulkanlardan chiqadi, yana bir qismi esa odam va hayvonlar nafas chiqarganda CO
2
gazi
shaklida havoga qo‗shiladi. Turli xil yonilg‗i yoqilganda va vulkan otilganda chiqqan CO
2
gazi
havoga chiqib qo‗shiladi.
Karbonning mikroorganizmlar ishtirokida almashinishi asosan achish reaktsiyasi bilan
boradi. Nafas olish va achish protsesslarida mikroorganizmlar turli murakkab organik
moddalarni (kraxmal, shakar va boshqalarni parchalab oddiy anorganik moddalarga aylantiradi)
natijada hosil bo‗lgan CO
2
gazi atmosferaga chiqib turadi.
Mikroblarnnng fermentlari ta‘sirida karbon suvlarining, moylarning, oqsillarning va
boshqa organik moddalarning parchalanib bioximiyaviy o‗zgarish protsessi achish deb aytiladi.
Achish protsessi natijasida spirt, sirka, sut kislotasi, moy kislotasi va boshqa moddalar hosil
bo‗ladi. Bu moddalarning turiga qarab achish protsessiga nom beriladi, masalan achish natijasida
spirt hosil bo‗lsa spirtli achish, sirka hosil bo‗lsa sirkali achish deyiladi va hokazo. har xil achhsh
turlari qadim zamonlardan ma‘lum bo‗lib kelgan, masalan vino, qatiq tayyorlanib kelingan.
Lekin achish sabablari faqat XIX asrnnng ikkinchi yarmida o‗rganilgan va L. Paster birinchi
bo‗lib 1857 yilda qatiq, vino kabilar mikroorganizmlar ishtirokida achiydiganligini isbotlab
bergan. Achishning quyidagi turlari ma‘lum: spirtli, sirka, moy, sut kislotalari hosil bo‗ladigan
achish, kletchatkaning achishi va boshqalar. Bu protsesslar karbon almashinishida muhim rol
o‗ynaydi.
Spirtli achish. Bu achitqi zamburug‗lari Sacchoromyces (saxaromitsess) tufayli yuzaga
keladi. Achitqi zamburug‗lari achitishini L. Paster 1858 yilda aniqlagan. Buxner 1897 yilda
achitqi zamburug‗i zimaza deb atalgan ferment hosil qilishini va zimaza ta‘sirida shakar achib,
etil spirti va karbonat angidrid gaziga parchalanishini isbotladi.
Spirtli achish protsessi anaerob va aerob sharoitlarda bo‗lishi sababli yuqori va past
temperaturada achituvchi achitqilar ma‘lum. 14-24° issiq temperaturada moddalar achiydi,
barcha suyuqliklarning harakatlanishi natijasida ko‗p miqdorda gaz ajralib chiqadi. Bu achishni
Saccharomyces cerevisiae hosil qilib, achish natijasida ular yuqoriga ko‗tarilib suyuqlik yuzasida
parda hosil qiladi. Bular xamirturushdagi va pivo hosil qiluvchi achitqilardir. SHakar achib,
undagi spirt miqdori 15 protsentga etganda bu achitqilar ko‗payishdan to‗xtaydi.
Organik moddalar past temperaturada (4°-10°) kam achiydi va bu protsess juda sekin
boradi. Moddalarni past temperaturada achitadigan achitqilar ko‗payib, so‗ngra cho‗kadilar.
Bunday achitqilarga musallas (vino) hosil qiluvchi achitqi Saccharomyces ellipsoides (uzunligi
4-6 mikron, yaxshi pishgan uzum dastasida uchraydi) va Saccharomyces Vino - pivo
tayyorlashda qo‗llaniladiganlar kiradi. Achitqilar ikki oilaga bo‗linadi: chin va soxta achitqilar.
86
Sirka kislotali achishni 1862 yilda L. Paster aniqlagan va sirka kislota hosil qiluvchi
mikroblarni ajratgan. Bu mikrobga Micoderma deb nom bergan. Bu tayoqchasimon bakteriyadir.
Keyingi tekshirishlarda Mycoderma aseti sirka kislota hosil qiluvchi uch turdan iborat
bakteriyalardan tashkil topganligi aniqlangan. Ular quyidagilardir: Acetobacter aceti,
Acetobacter Pasteurianum, Acetobacter Küzingianum.
Keyinchalik bu bakteriyalarning yana ko‗p turlari borligi aniqlangan. Sirka kislotasi
tayyorlash uchun etil spirtining 10-12 protsentli eritmasi qo‗llaniladi. Sirka kislotasi hosil
qiluvchi bakteriyalarning boshqa mikroblardan farqi shuki, ular oziq moddalarini organik kislota
hosil bo‗lganga qadar to‗liq oksidlamaydi. Bunda etil spirtini sirka kislota hosil qiluvchi
bakteriyalar avval sirka al‘degidigacha, so‗ngra sirka kislotasigacha oksidlaydi. Sanoatda sirka 2
usul bilan tayyorlanadi.
1.Frantsuz usuli. Bu usulda sirka kuchsiz vinolardan tayyorlanadi. Bu usul bilan sirka
tayyorlash uchun bakteriyalarning Acetob: orleanensa turidan foydalaniladi. Bu bakteriya uzum
vinosining kuchsiz eritmalarida rivojlanadi va juda pishiq parda hosil qiladi. Uzum vinosidan
sirka tayyorlanganda bu bakteriyadan keng foydalaniladi. Spirtning bu bakteriya rivojlana
oladigan maksimal kontsentratsiyasi 10 protsentdan 12 protsentgachadir, sirka kislotasining
maksimal kontsentratsiyasi 9,5 protsent.
2.Nemis usuli. Bunda spirtdan tezlik bilan sirka tayyorlanadi. Bu usulda sirka tayyorlashda
ko‗pincha bakteriyaning Acetob. schutzenbachis turidan foydalaniladi. Muhitda 11,5 protsentga
yaqin sirka kislota to‗planadi. Bu usul bilan sirka tayyorlashda suyultirilgan spirt ishlatiladi va
buk daraxtining qirindilari to‗ldirilgan silindrsimon yoki konussimon bochkalarda achitiladi,
chunki bu bakteriya buk daraxtining qirindisida yaxshi rivojlanadi. Ikkala usulda ham achiyotgan
suyuqlikka havo kirib turishi kerak.
Lactobact. bulgaricum bolgar tayoqchasi. Mechnikov bu mikrobni bolgar qatig‗idan
ajratgan. Sporasiz, uzunligi 4-5µ gacha bo‗lgan tayoqcha, grammusbat bo‗yaladi, optimal
temperatura 40-48°; 3-3,5 protsent sut kislotasi hosil qiladi.
Lactobact. Delbrucki cho‗ziq sporasiz tayoqcha bo‗lib, uzunligi 2-7 µ, optimal temperatura
45°-50°, 2,2% gacha sut kislotasi hosil qiladi, agar oziq muhitga bo‗r qo‗shilsa - 10
protsentgacha sut kislota hosil qiladi. Bu mikrob zavodlarda sut kislota tayyorlashda qo‗llaniladi.
Lactobact. acidophilum mikrobi emizikli bolalar yoki hayvon bolalarining tezagidan
olinadi, shakli va ta‘sir etishi bolgar tayoqchasiga o‗xshashdir.
Lactobact.brassicum bu asosan karamni achitadigan mikrobdir, qand shakarni yaxshi
achitadi va sut shakarni kuchsiz achitadi.
Lactobact. cucumeris fermentatum ikkitadan yoki zanjirsimon joylashgan kalta tayoqcha
(1,5-2 µ) bo‗lib, bodring achitganda qo‗llaniladi. Optimal temperaturasi 35% 1 protsent kislota
hosil qiladi.
Bact caucasicum qimiz tayyorlashda qo‗llaniladi.
Bact. Casei o‗sishi uchun optimal temperatura 40, Sovet va SHveytsar pishlog‗i va qimiz
tayyorlashda ishlatiladi. YUqorida aytib o‗tilgaya bakteriyalar sut kislotasi hosil qilish uchun
tipikdir va ular gomofermentativ deyiladi. Bulardan tashqari, tipik bo‗lmagan geterofermentativ
mikroblar (Coli, aërogenes gruppasidagi va boshqa bakteriyalar) o‗z faoliyatida sut kislotasidan
boshqa qahrabo, sirka kislotalari, etil spirti, karbonat angidrid gazi va vodorod hosil qiladilar.
Sut kislotasi hosil qilish protsessida turli geksozalar (glyukoza) disaxaridlar (sut va qand
shakari), pentozalar (arabinoza), ko‗p atomli spirtlar, ko‗p asosli kislotalar va oqsilli muhitlarda
hosil bo‗lishi mumkin, shu sababli sut kislotasi ko‗p bo‗ladi, sut va qaymoqni achitishda, pishloq
tayyorlashda, silos tayyorlaganda, xamir achitishda va boshqalarda keng qo‗llapiladi.
Oltingugurt hayvon va o‘simlik oqsilining hamda ko‘pchilik organik va anorganik
birikmalarning asosiy qismidir. Oltingugurtning asosiy qismi tuproqqa o‘simlik va hayvon
qoldiqlari bilan birga tushadi. Usha aoldialar parchalanganda, oltingugurt vodorod sulfid
shaklida ajralib chiqadi. Vodorod sulfid hayvon organizmi uchun zaharlidir. Vodorod sulfidi
hayvondagi oksigen ta‘sirida va oltingugurtli bakteriyalar (serobakteriyalar) ishtirokida
oksidlanib, natijada oltingugurt sulfat kislotasi va suv hosil bo‘ladi. Oltingugurt to‘plovchi
Dostları ilə paylaş: |