Tarqalish areallari. O‗simlikning tabiiy tarqalishi: Bolqon-Kichikosiyo,
O‗rtaerdengizi, g‗arbiy Evropaning tog‗li o‗rmonlari (Britan oroli, Fransiyaning
shimolida, Belgiya, Germaniya, Avstriya, SHvetsariya, Italiya va Bolqon yarimoroli) da
uzun areallar hosil qiladi. Undan tashqari Ukrainada, Karpat tog‗lari: Ujgorod
atroflarida, Uj daryosi chap qirg‗oqlarida va Lotorits daryosining o‗ng qirg‗oqlarida,
Qrimda dengiz satxidan 400 m. balandlikdagi joylarida uchraydi..Bundan tashqari
Afrikaning shimoliy hududlarida, Eron va Afg‗onistonda ham tarqalgan. Moldaviyada
yovvoiy holda kam tarqalgan bo‗lib, (2 ball) uni litsenziyasiz terish taqiqlangan. Hozirda
o‗simlikning katta plantatsiyalari MDX ning Lubna, Krasnadar o‗lkasi va Voronej
oblastlarida mavjud.
Introduksiyasi: Atropa belladonna o‗simligi o‗simliu ilk bor Q.X. Xodjaev va
X.X.Xolmatovlar tamonidan 1944 yilda Toshkent Botanika bog‗i sharoitida introduksiya
qilishgan []. Atropa belladonna o‗simligi O‗zbekiston sharoitida tabiiy holda umuman
uchramaydi.
O‗zRFA Botanika bog‗i ―Tibbiyot botanikasi‖ laboratoriyasining ekspozitsiyasida
saqlanib kelinyotgan Atropa belladonna dan olingan urug‗lar asosida ikki xil sharoitda
ekilgan (quyosh yoki ochiq maydon va soya) o‗simliklarda ilmiy izlanishlar olib borildi.
Toshkent vohasi sharoitida o‗simlikning bioekologik xususiyatlaridan: ontogenezi,
suv rejimi, gullash biologiyasi o‗rganildi hamda urug‗dan va ko‗chatdan ko‗paytirish
usullari ishlab chiqildi.
2005-2007 yillarda urug‗larning laboratoriya sharoitidagi unib chiqishi
kuzatilganda, Petri likobchasidagi (3.2-rasm) urug‗lar uchun qulay harorat 22-24
0
S
bo‗lib, haroratning bu darajasida 12-18 kungacha unuvchanlik 90-95%, ni tashkil etdi.
Olingan natijalar 15-jadvalda keltirilgan.
Dala sharoitida o‗simlik urug‗lari erta baxorda va kech kuzda ekiladi.
Agar o‗simlik urug‗lari kech kuzda ekilsa erta baxorda unib chiqadi va birinchi
vegetatsiya yilida ontogenezning barcha bosqichlarini o‗taydi. Urug‗lar baxorda
ekilganda esa birinchi vegetatsiya yili ontogenezni to‗liq o‗tamaydi.
Birinchi vegetatsiya yilida quyoshdagi o‗simliklar iyul oyining oxirida
g‗unchalashi generativ davri kuzatilib, g‗unchalar II-tartibli novdalarning barg
qo‗ltiqlaridan paydo bo‗ldi. Soyadagi o‗simliklarda g‗unchalash avgust oyidan
boshlandi.
Iyulning oxirida quyosh sharoitdagi o‗simliklarda II-tartibli novdalar hosil bo‗ldi.
92
Birinchi yilgi o‗simliklarning generativ davridagi gullash jarayoni juda kam
bo‗ladi, bir tupda 8-9 ta gina gullarning ochilishi kuzatildi. Avgustning boshida ochilgan
gullar gullashi 14-16 kunchagcha davom etib, oy oxiriga kelib mevalarning shakillanishi
boshlandi.
Soyadagi o‗simliklarda g‗unchalash avgust oyidan boshlandi hamda ularning
balandligi 25-28 sm ga etdi. O‗simlikdagi barglar soni 20-25 ta ni tashkil etdi.
Quyosh sharoitida o‗sgan o‗simliklarda birinchi vegetatsiya yilida mevalarning
pishib etilishi sentyabr oyining oxirida kuzatildi. O‗simliklarning umumiy balandligi 35-
40 sm ga etdi.
Oktyabr oxiri noyabr boshlarigacha quyoshdagi o‗simliklarning g‗unchalashi,
gullashi, mevalarining shakllanishi, pishib etilishi bir vaqtning o‗zida davom etdi.
Ikkinchi yilgi (2006) quyoshdagi o‗simliklarning vegetatsiyasi mart oyining
boshlaridan boshlandi. Soyadagi o‗simliklarning vegetatsiyasi esa martning o‗rtalaridan
boshlandi. Bu yildagi o‗simliklarning o‗sishi va rivojlanishi birinchi yilgi soyadagi
o‗simliklardan farq qilib, fazalarining boshlanishi ancha oldinga surildi. Mart oyining
oxirida o‗simliklarning balandligi 5-7 sm ga etdi. Bu paytda havoning o‗rtacha harorati
11,8
0
S ni tashkil etib, yog‗ingarchilik miqdori 70,6 mm bo‗ldi.
Bu yili quyoshdagi o‗simliklarning rivojlanish surati jadal bo‗lib, may oyining
boshlarida ularning balandligi 20-25 sm ni tashkil etdi. 10-mayga kelib o‗simliklarda
birinchi g‗unchalar paydo bo‗la boshladi, 20-mayda esa o‗simlikdagi g‗unchalar gullay
boshladi. Soyadagi o‗simliklarning bu oyda jadal o‗sishi kuzatildi.
Quyoshdagi o‗simliklarda mevalarining shakllanishi iyun oyidan boshlanib,
ularning pishib etilishi iyul o‗rtalariga to‗g‗ri keldi. SHu oyining oxirlarida o‗simlikning
balandligi 75-80 sm ga etdi. Avgust boshlarigacha o‗simlikning yoppasiga gullashi
davom etib, ikkinchi yarimidan gullash pasaydi. Oy oxirida esa har bir tupda 3-5 tagacha
gullari ochildi va mevalarining pishishi ko‗payib, 28,2±1,3 donagacha etdi. Vegetatsiya
davomida har bir tupda o‗rtacha 70-80 ta gullar paydo bo‗ldi.
Soyadagi o‗simliklarning ikkinchi vegetatsiya yilida g‗unchalarining hosil bo‗lishi
iyun oyidan boshlanib, birinchi gullarining ochilishi esa iyun oyining o‗rtalaridan
kuzatildi. O‗simlik mevalarining shakillanishi iyul oyining boshlariga ularning to‗liq
pishib etilishi esa avgust oyining boshlariga to‗g‗ri keldi. SHu oyining oxirlarida
o‗simliklarning balandligi o‗rtacha 75,5±1,2 sm dan bo‗ldi. O‗simliklarning g‗unchalari,
gullari va mevalar soni birinchi yilgidan ko‗p bo‗lib, vegetatsiya davomida bir tupda
58±2,1 ta gacha gul hosil qildi.
Uchinchi yilgi (2007) quyoshdagi o‗simliklarning vegetatsiyasi fevral oxiri mart
oyning boshlaridan, soyada 10-martdan boshlandi.
Har ikkala sharoitda ham uchinchi yilgi o‗simliklarning o‗sishi sur‘ati ikkinchi
yilgi o‗simliklardan jadalligi kuzatildi.
Quyosh sharoitidagi o‗simliklar generativ davrga aprel oxiridan o‗tdi. 30 aprelda
o‗simliklarda g‗unchalarning paydo bo‗lishi kuzatilib, may oyining ikkinchi dekadasiga
kelib gulladi. Bu vaqtda ularning balandligi 30-35 sm ni tashkil etdi. O‗simliklardagi
mevalarning shakillanishi may oxirlaridan boshlandi, iyun oyining oxirlariga kelib
ularning to‗liq pishib etilishi kuzatildi.
93
May oyining o‗rtalarida soyadagi o‗simliklarning balandligi 25-30 sm ni tashkil
etib, shu oyning o‗rtalarida g‗unchalashi va oy oxirida gullashi kuzatildi. Mevalari
iyundan shakillanib ularning to‗liq pishib etilishi iyul oxirlariga to‗g‗ri keldi. Bu paytda
o‗simliklarning balandligi 75-80 sm ni tashkil etdi.
Keyingi oylarida (avgust, sentyabr, oktyabr) birinchi va ikkinchi yilgi o‗simliklarga
o‗xshab rivojlanish fazalari bir paytning o‗zida davom etaverdi.
Uchinchi yilgi quyosh sharoitidagi o‗simliklarning umumiy vegetatsiya davri 240-
260 kun va soyada 235-241 kunni tashkil etdi.
Atropa belladonna ni kimyoviy tarkibini xar hil geografik iqlim sharoitlarga xos
bo‗lgan joylarda juda chuqur o‗rganishgan bo‗lib, V.I.Muraveva, A.I.Bankovskiy va E.V
YUdinsevalar (1950) 1948 yilda Butunittifoq dorivor va xushbuy o‗simliklar
Institutining (VILAR) Ukraina (Poltava oblastida) tajriba maydonida qator tajribalar
qilib o‗simlik organlaridagi alkaloidlar miqdorini o‗sish dinamikasida o‗rganishgan va
vegetatsiya davomida uning turlicha bo‗lishini aniqlashgan. Unga ko‗ra o‗simlikning
ildizida 0,56% gullash davrida; poyasida 0,42% va barglarida 0,68% g‗unchalash
davrida; hamda reproduktiv organlarida 0,75% gacha urug‗ pishish davrida alkaloidlar
maksimum darajada yig‗ilib, bir tup o‗simlikda urug‗lar shakillanayotgan davrda eng
ko‗p bo‗lib 328 mg gacha alkaloid to‗planganligi aniqlangan. Bundan tashqari V.M.
Stulnikov (1953),
G.N.Buzuk, M.YA.Lovkova, YU.V.Naydenov (1991)
va
boshqalarning ishlarida ham o‗simlik a‘zolaridagi alkaloidlar miqdorini rivojlanish
davomidagi o‗zgarishlarini o‗rganganligini ko‗rish mumkin. Unga ko‗ra tabiiy holda
o‗sib rivojlangan yoki soya joylarda o‗stirilgan o‗simliklar tarkibidagi alkaloidlar
miqdoridan quyoshli joylarda o‗sgan yoki ekib o‗stirilgan o‗simliklarning tarkibidagi
alkaloidlar miqdori ancha ko‗p bo‗lishini aniqlashgan.
Introduksiya qilinayotgan Atropa belladonna xalq ho‗jaligidagi axamiyatini
baholash uchun avvalo uning kimyoviy tarkibini o‗rganish muhim hisoblanadi. SHu
bois, ilmiy izlanishlarimizda ikki xil sharoitda ekib o‗stirilgan o‗simliklarning yashil
massasining biokimyoviy tarkibi rivojlanish fazalari bo‗yicha xar hil organliridagi
alkaloidlar miqdori aniqlandi.
O‗z RFA ―Botanika‖ IICHM Botanika bog‗i sharoitida o‗stirilgan Atropa
belladonna ning tarkibidagi alkaloidlar miqdori Toshkent Farmatsevtika Instituti hamda
O‗z RFA ning O‗simliklar moddalari kimyosi Instituti ilmiy xodimlari bilan birgalikda
aniqlandi. Quyosh sharoitida o‗sgan birinchi yilgi o‗simliklar vegetatsiya poyasida,
g‗unchalash fazasida 0,32%, bargida 0,48%; shunga muvofiq soyadagi o‗simliklar
poyasida 0,28%, bargida 0,43%; quyoshda gullash fazasida poyasida 0,27%, bargida
0,60%; soyadagi o‗simliklar poyasida 0,19%, bargida 0,52% bo‗lib, mevalash fazasida
bu ko‗rsatkichlar quyosh sharoitidagi o‗simliklar poyasida 0,21%, bargida 0,42%, va
urug‗larida 0,53%; soyadagi o‗simliklar poyasida bu fazada 0,14%, bargida 0,36% va
urug‗larida 0,40% gacha tropan guruhiga kiruvchi umumiy holdagi alkaloidlarning
borligi aniqlandi Toshkent Botanika bog‗i sharoitidagi o‗stirilayotgan Atropa belladonna
tarkibidagi alkaloidlar miqdori XI-Davlat Farmakopeyasidagi talablarga to‗liq javob
94
berib, sug‗oriladigan tipik bo‗z tuproqli katta maydonlarda etishtirish mumkinligidan
dalolat beradi.
Demak, olib borilgan tajribalar natijalariga ko‗ra quyosh sharoitda o‗sgan
o‗simliklar tarkibidagi alkaloidalar miqdori, soya sharoitida o‗sgan o‗simliklar
tarkibidagi alkaloidlar miqdoridan biroz ko‗p bo‗lib har ikki sharoitdagi o‗simliklar
tarkibidagi to‗plangan alkaloidlar miqdori Davlat Farmakopeyalari talablariga to‗la mos
keladi.
Adabiyotlar
1.Atlas arealov i resursov lekarstvennыx rasteniy.- Moskva. 1976. - s.127, 249.
2.Berejinskaya V.V., Zemlinskiy S.E., Kushke E.E., Muraveva V.I. va
Satsыperov F.A. Belladonna. Medgiz – Moskva, 1953. - 115 s.
3.Vulf E.V., Lyubimenko V.N., Plotnitskiy G.A., Albrext E.A. Belladonna Atropa
belladonna L. Eyo rasprostranenie i kultura v Krыmu.- YAlta. 1917. - 46 s.
4.Gaevskaya O.A. Issledovanie travы krasavki kak istochnika promыshlennogo
polucheniya alkaloidov. Avtoref. dis. na soisk. uch. step. kand. farmats. nauk. / VNII
lekarstv i arom. rast. RASXN. – Moskva, 2004. – 21 s.
5.Gammerman A.F. Issledovaniya listev krasavki, vыrashshennыx na uchastke
lekarstvennыx rasteniy Glavnogo botanicheskogo sada. // Vestnik farmatsii. – M.: 1928.
- №6.
6. Dusmuratova F.M., Tuxtaev B.E. Introduksiya i metodы vozdelыvaniya Atropa
belladonna L. // Uzbekskiy biologicheskiy jurnal. – Tashkent, izd. Fan Akademii nauk
RUz. 2007. – S. 57-60.
7.Dusmuratova F.M. Atropa belladonna ning biomorfologik xususiyatlari.
//Sovremennыe problemы strukturnoy botaniki. Materialы respublikanskoy nauchnoy
konferensii. – Tashkent, 2010. – S. 39-41.
8. Dusmuratova F.M.,Tuxtaev B.E. Atropa belladonna L. ning introduksiya
sharoitida o‗stirilishi.// Xorazm Ma‘mun Akademiyasining 1000 yilligiga bag‗ishlangan
yosh olimlarning xalqaro ilmiy konferensiyasi, Xiva2006.b. 214-215
9.Dusmuratova F.M. Rost i razvitiya Atropa belladonna L. v usloviya Uzbekistan.
//Biologiya Nauka XXI veka. 13-ya Puщinskaya mejdunarodnaya shkola-konferensiya
molodыx uchuennыx. 28 sentyabr-2 oktyabr. Puщina 2009. s.227-228
10.Zemlinskiy S.E. Lekarstvennыy rasteniya SSSR. Moskva, Medgiz. 1958. S. 14,
11.Flora SSSR. T. XII. Izd. Akademii Nauk SSSR. -Moskva,1955.Leningrad.
12.Sidelnikov N.I. Izuchenie biologicheskix osobennostey Atropa
belladonna L s selyu vvedeniya kulturu v Sentralno-CHernozemnom
95
15-Ma‟ruza
Mavzu: Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan
o„simliklar
Mavzu 2 soatga mo‗ljallangan
Ma‘ruza rejasi:
1. Dorixonalar tizimida va farmatsiya sanoati uchun tayyorlanadigan o‗simliklar
2. O‗zbekistonda yovvoyi holda o‗sadigan dorivor o‗simliklardan tibbiyotda
foydalanish uchun tavsiyalar.
3.O‗zbekistonda yig‗ib olinishi mumkin bo‗lgan dorivor o‗simliklar.
4. Ekish uchun tavsiya etiladigan dorivor usimliklar ro‗yxati,
5. CHet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‗simliklar ro‗yxati.
Tayanch iboralar: dorixonalar tizimi, farmatsiya sanoati, yovvoyi holda o‗sadigan
dorivor o‗simliklar, yig‗ib olinishi mumkin bo‗lgan dorivor o‗simliklar, ekish uchun
tavsiya etiladigan o‗simliklar, chet ellardan olinadigan ayrim dorivor o‗simliklar
ro‗yxati, inventarizatsiya qaydnomasi
Abu Rayhon Beruniy (973-1048) «Kitob as-Saydana fi-t-tib» («Farmakognoziya»)
nomli mashhur asarida o‗sha davrda sharqiy xalqlar orasida qo‗llanilayotgan barcha
o‗simliklarni, xar xil nomlanishini, bir o‗simlikning bir nechta sinonimi borligi yoki
bir nom bilan, bir nechta o‗simlikning atalishini, ularni topishda va foydalanishda
qiyinchilik tug‗dirayotganini inobatga olib, «Saydana» asarini yaratgan. Unda
o‗simliklarning barcha millatlar va shevalardagi nomlarini keltirib, lotin tilida
yozgan. Foydalaniladigan o‗simliklarning tavsifi, morfologik tuzilishini yoritib
berib, o‗simliklarni yig‗ish va ulardan foydalanish uchun bebaho qulaylik yaratgan.
Xozirgi kunda tug‗ilayotgan bolalarning ko‗pchiligi allergiya, diatez va boshqa
turli og‗ir kasalliklariga chalingan holatda dunyoga kelmoqda. Kimyoviy
moddalarni inson genetikasiga ta‘siri tufayli xar xil nuqsonli bolalar tug‗ilib,
«dori kasalligi» degan iboralar paydo bo‗lib, yangi, avval kuzatilmagan kasalliklar
yuzaga kelmoqda.
Qadimdan qo‗llanilib kelayotgan dorivor o‗simliklar bezarar, asorat qoldirmaydi,
degan fikrlar, davolovchi mutaxassislar va davolanuvchi aholi orasida keng tarqala
boshladi. Bunday vaziyat er yuzidagi deyarli barcha davlatlarni qamrab oldi.
Avval, xalq tabobati deganda bu masalaga bir oz ishonchsiz va tanqidiy
qaralgan bo‗lsa (ayniqsa sobiq SSSR davrida), xozirgi kunda barcha qit‘alarda xalq
tabobatini rivojlantirish masalasi ko‗rilib chiqilmoqda.
Jahon sog‗liqni saqlash tashkiloti 2003 yil iyun oyida Jeneva shahrida
«Dorivor o‗simliklarni yig‗ish va ekib o‗stirish», «Dorivor o‗simliklarning
xavfsizligini baholash» mavzularida ilmiy va amaliy anjuman o‗tkazdi.
Anjumanda Xitoy, Malayziya va boshqalar, rivojlangan davlatlardan Amerika,
Kanada, Angliya va boshqa davlatlar mutaxassislari qatnashdi. Rivojlangan
davlatlarda oxirgi o‗n yillikda dorivor o‗simliklar mahsulotini ishlatish 10 mlrd.
AQSH dollariga etganligi qayd qilindi.
96
Xozirgi kunda Evropa dorivor o‗simliklar bozorida sotiladigan o‗simliklar
mahsulotining umumiy qiymati 1,1 mlrd. AQSH dollariga teng. Evropada o‗simliklar va
ularning mahsulotlarini sotib oluvchi davlatlar Germaniya, Fransiya va Italiya
hisoblanadi.
Dunyodagi yirik dorivor o‗simliklar xom ashyosini sotib oluvchi
(importer) davlatlar
Davlat
Miqdori (tonna)
AQSH dollari (mln)
AQSH
51600
118
Angliya
730
24
Germaniya
45400
107
Gonkong
80555
332
Ispaniya
7350
24
Italiya
10400
39
Koreya
34200
53
Pokiston
12550
43
Singapur
8500
60
Fransiya
19800
46
Xitoy
9300
36
YAponiya
57850
158
Umumiy
344900
1010
Asosiy dorivor o‗simliklar xom ashyosini etkazib beruvchi davlatlar
orasida eng yirik davlat Xitoy bo‗lib, 140450 tonna mahsulot sotadi, so‗ngra keyingi
o‗rinlarni Xindiston - 35650 tonna, Germaniya -14900 tonna, CHili - 11700 tonna,
Singapur - 14400 va boshqa davlatlar egallaydi.
Mustaqil davlatlar hamdo‗stligiga a‘zo davlatlarda ham dorivor o‗simliklar va
ulardan tayyorlanadigan dori vositalariga e‘tibor kuchayib bormoqda. Ayniqsa, Rossiya,
Qozog‗iston, Qirg‗iziston va boshqa davlatlarda xalqaro korporatsiyalar va
farm atsevtik firm alarda , dori v or o‗simliklardan tayyorlangan choylar, yig‗malar,
ekstraktlar, damlamalar, qaynatmalar keng qo‗llanila boshladi.
Xozirgi kunda chet el etuk davlatlarida (Evropada) Abu Ali ibn Sino tavsiya ilgan
o‗simliklar va yig‗malardan foydalanadigan yirik korxona va tashkilotlar mavjud.
O‗zbekistonda, olim vatanida, bunday tashkilot eki korxonalarni tashkil qilish juda
o‗rinlidir.
O‗zbekistonda ham bu sohada ayrim izlanishlar olib borilmoqda, ammo
respublikaning xali imkoniyatlari katta.
O‗zbekiston florasi 4 mingdan ortiq o‗simliklarni o‗z ichiga oladi. SHulardan 600-
700 turi xalq, va ilmiy tibbiyotda ishlatiladi. Ilmiy tibbiyot ehtiyoji uchun 100
dan ortiq dorivor o‗simliklar mavjud. Ko‗pchilik o‗simliklarni ishlatish uchun
tavsiyalar qilingan. Lekin hozirgi kunda yovvoyi holatda o‗sadigan, farmatsevtika
97
sanoatida yoki dorixonalar tizimida ishlatilishi mumkin bo‗lgan bir qancha
dorivor o‗simliklar e‘tiborsiz qolmoqda. O‗zbekistonda farmatsevtika sanoati,
tibbiyotda qo‗llash uchun quyidagi o‗simliklarning zahirasiga putur
etkazmasdan, etarli miqdorda yig‗ib olishni tashkil qilishi mumkin.
YOvvoyi holda o‗sadigan va O‗zbekiston farmatsevtika sanoati uchun tavsiya
qilinadigan o‗simliklar
O‗simlik nomi
Yig‗iladigan
xom ashyosi
Xar yili yig‗ib
olish
mumkin
bo‗lgan miqdori
(tonna)
Ilova
Afsonak (Thermopsis R. Br.)
o‗ti
125
Achchiqmiya (Sophora pachycarpa
C.A. Meu)
o‗ti
50
Isiriq
(Peganum
harmala
L.)
L.)agta1a .)
o‗ti
350
Itsigak (Anabasis aphylla L.)
o‗ti
5
Oqquray (Psoralea drupacea Bge.)
mevasi ildizi
100 20
SHirinmiya (Glycyrrhiza glabra L.)
iddizi
30
Qizilcha (Ephedra L.)
o‗ti
(yosh
novdalari)
60
YApon soforasi (Sophora japonica
L.)
g‗unchasi
mevasi
50 10
Manzarali
daraxt sifatida ko‗p
o‗stiriladi
O‗zbekiston dorixonalarida foydalanish uchun tavsiya qilingan yovvoyi holda
o‗sadigan dorivor o‗simliklar
O‗simlik nomi
Yig‗iladigan
xom ashyosi
Xar yili yig‗ib
olish
mumkin
bo‗lgan miqdori
(tonna)
Achchiq toron (suv qalampiri) (Polygonum hydropiper
L.)
o‗t qismi
3
Achchiq shuvoq (ermon) (Artemisia absinthium L.)
o‗t qismi
50
Bo‗ymadoron (Achilla millefolium L.)
guli (o‗ti)
10
Gazanda (Urtica dioica L.)
bargi
1
Dalachoy (Hypericum perforatum L,)
o‗t qismi
10
Jag‗-jag‗ (Capsella Burza pastoris L.)
o‗t qismi
5
Kiyik o‗ti (Zizphora pedicellata Parij et Vved.)
o‗t qismi
20
Na‘matak (Rosa L.)
mevasi
50
98
Otquloq (Rumex convertus Willet.)
ildizi mevasi
0,5
0,5
Tog‗rayxon (maydagulli) (Origanum tythanthum)
Gontsch L.)
o‗t qismi
50
Qirqbo‗g‗im (Equisetum arvense L.)
o‗t qismi
5
Qush toron (Polygonum aviculare L.)
o‗t qismi
3
SHaftoli bargli toron (Polygonum persicaria L.)
o‗t qismi
3
Bu
jadvalda
asosan
ko‗proq
qo‗llaniladigan
o‗simliklarning
ro‗yxati keltirildi. Extiyojga ko‗ra o‗simliklarning bu ro‗yxatini yanada
kengaytirish mumkin [9,10].
7
Ilmiy va xalq tabobatida davolash uchun, yig‗malar tayyorlashda, sachratqi,
qirqbo‗g‗im, bo‗ymadoron, dalachoy va boshqalar xom ashyosidan foydalanilgan.
Jigar sirrozini davolash uchun dalachoy, bo‗ymadoron, qushtarssh- mavrak,
dastarbosh, moychechak, qariqiz, andiz xom ashyolaridan tayyorlangan yig‗malar
tavsiya qilingan. Xuddi shunday holat me‘da yallig‗lanishi (gastrit), me‘da yarasi
(yazva), xolangit, xoletsistit, pankreatitlarni davolash uchun xududdagi yovvoyi
holda o‗sadigan o‗simliklarning turlaridan foydalanish mumkin.
O‗zbekistonda yovvoyi holda o‗sadigan dorivor o‗simliklardan tibbiyotda
foydalanish uchun tavsiyalar
O‗zbekiston viloyatlari har xil geografik mintaqalarga joylashgani tufayli,
o‗simliklarni turi va ulardan olinadigan mahsulotni hajmi har xil bo‗lganligi tufayli, biz
ish jarayonida yig‗ilgan ma‘lumotlarimizga suyangan holda 5 ta viloyatni nisbiy dorivor
o‗simliklarga boy deb chiqardik. Tavsiya etilgan o‗simliklarni o‗sadigan erlari va
zahiralari aniqlangan.
Samarqand viloyati (Misol tariqasida)]
a) G‗arb tumanlarida uchraydigan va yig‗ib olinsa bo‗ladigan dorivor o‗simliklar:
- bozulbang – Lagochilus inebrians Bge. (qizil kitobda),
labguldoshlar-Lamiaceae
- isiriq (garmala) Peganum garmala L., tuyatovondoshlar-Zygophyllaceae
-oqquray (psoraleya) – Psoralea drupacea Bge., dukkakdoshlar- Fabaceae
- achchiqmiya (sofora tolstoplodnaya) – Sophora pachycarpa C.A.Mey.,
dukkakdoshlar-Fabaceae
- bodomcha (mindal) – Amygdalis spinosissima Bge.Mem., ra‘noguldoshlar –
Rosaceae
B) Janubiy SHarq erlarida uchraydigan dorivor o‗simliklar:
- qizilpoycha (zveroboy sheroxovatыy) – Hypericum scabrum L.
- kiyik o‗ti (zizifora svetonosnaya) - Ziziphora pedicellata Pazijet Vved.
- ermon (polыn)- Artemisia absinthium L.
- tog‗rayhon - Origanum titthantum Contsch.
- na‘matak har xil turlari – Rosa sp.
- sariq andiz – Inula grandis Schrenk.
- qizilmiya - Glycyrrhiza glabra L.
99
YUqorida keltirilgan dorivor o‗simliklardan tashqari nam erlarda, bog‗larda,
soylarda va boshqa dehqonchilik erlarida tarqoq uchraydigan dorivor o‗simliklar
ro‗yxati:
Suv qalampiri –
Polugonum hydropiper L.
Kelin tili (SHaftoli bargli toron) – Polygonum percicaria L.
Qushtaron -
Polygonum aviculare L.
Otquloq - Rumex confertus Willd.
Zubturum –
Plantago major L.
Jag‗-jag‗ -
Capsella bursa pastoris Medie).
O‗zbekistonda barcha olib borilgan resursshunoslik ishlarini tahlil qilib
qo‗yidagi xulosaga keldik.
100
O‗zbekistonda yig‗ib olinishi mumkin bo‗lgan dorivor o‗simliklar
O‗simliklar nomi
Foydalaniladigan
kismi
Lotincha
Uzbekcha
Ruscha
Altahae armeniaca Ten.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
ildizi
Anabasis aphylla L*.
Bargsiz itsigek
Anabazis bezlistnыy
o‗t qismi
Berberis oblonga Schneid.
Qora zirk
Barbaris chyornыy
ildizi
Berberis vulgaris L.
Oddiy zirk
Barbaris obыknovennыy
mevasi
Hyoscyamus niger L*.
Mingdevona
Belena chyornaya
bargi
Helichgysum marocandlica
L.
Samarqand buznochi
Bessmertnik samarkandskiy
guli
Crataegrus sanguinea Pall.
Isirik (adraspan)
Garmala obыknovennaya
guli, mevasi
Peganum harmala L*.
To‗q qizil do‗lana
Boyarыnshnik krovavokrasnыy o‗t qismi
Polugonum hydropiper L.
Achchik toron
Gorets perechnыy
er ustki qismi
Polygonum percicaria L
SHaftoli bargli toron
Gorets pochechuynыy
er ustki qismi
Polygonum aviculare L.
Qush toron
Gorets ptichiy (sporыsh)
o‗t qismi
Adonis turcestanica Adolf. Turkiston adonisi
Adonis Turkestanskiy
o‗t qismi
Inula grandis Schrenk.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
ildizi, ildizpoyasi
Melilotus officinalis Desr.
Bargsiz itsigek
Anabazis bezlistnыy
o‗t qismi
Hyoscyamus niger L*.
Qora zirk
Barbaris chyornыy
bargi
Datura stramonium L*.
Oddiy zirk
Barbaris obыknovennыy
bargi
Origanum
tytnanthum
Gontstch.
Mingdevona
Belena chyornaya
o‗t qismi
Hypericum perforayum L.
Samarqand buznochi
Bessmertnik samarkandskiy
o‗t qismi
Hypericum scabrum L.
Isirik (adraspan)
Garmala obыknovennaya
o‗t qismi
101
Acanthophyllum
gypsophylloides Rgl.
To‗q qizil do‗lana
Boyarыnshnik krovavokrasnыy ildizi
Verbascum thapsus L.
Achchik toron
Gorets perechnыy
guli, bargi
Verbascum
soongoricum
Schrenk.
SHaftoli bargli toron
Gorets pochechuynыy
guli
Urtica dioica L.
Qush toron
Gorets ptichiy (sporыsh)
bargi
Lagochilus inebrians Bge*. Turkiston adonisi
Adonis Turkestanskiy
poyasini tepa qismi
Tussilago farfara L.
Arman gulxayrisi
Altey armyanskiy
bargi
Amygdalus communis L*.
Oddiy bodom
Mindal obыknovennыy
mevasi
Hippophae rhamnoides L*. CHakonda (chirqanoq)
Oblepixa krushinovidnaya
mevasi
Capsella bursa pastoris L
(Megic).
Jag‗ - jag‗
Pastush‘ya sumka
o‗t qismi
Tanacetum
pseuodachilla
C.Winkl.
Tog‗ dastarboshi
Pijma gornaya
guli
Plantago major L.
Katta zubturum
Podorojnik bolshoy
bargi
Artemisia absinthum L*.
Achchiq shuvoq (erman)
Polыn gorkaya
o‗t qismi
Artemisia vulgaris L.
Oddiy shuvoq
Polыn obыknovennaya
o‗t qismi
Leonuris turcestanica*.
Turkiston arslonquyrug‗i
Pustыrnik turkestanskiy
o‗t qismi
Glycyrhiza glabra L.
SHirinmiya
Solodka golaya
ildizi
Vexibia pachycarpa Jakovl. Achchiq miya
Sofora tolstoplodnaya
o‗t qismi
Sphaerophysa salsula Pall*. SHildirbosh (sho‗r bo‗yan) Sferofiza solonsovaya
o‗t qismi
Thermopsisalterniflora Rgl.
Ketma ket gulli afsonak
Termopsis ocherednotsvetkovsh o‗t qismi
Achilla millefolium L.
Oddiy bo‗ymadaron
Tыsyachelistnik obmknovennsh
o‗t qismi, guli
Ungernia Victoris V ed*.
Viktor qoraqovig‗i
Ungerniya Viktora
bargi
Equisetum arvense L.
Dala qirqbo‗g‗imi
Xvosh polevoy
o‗t qismi
102
Cichorium intubus L.
Sachratqi (oddiy)
Sikoriy obыknovennыy
o‗t qismi, ildizi
Bidens tripartita L.
Qoraqiz (iftikanak)
CHereda trexrazdelnaya
o‗t qismi, ildizi
Rosa Sp.
Na‘matak turlari
Vidы shipovnika
mevasi
Rumex confertus Willd.
Dorivor otquloq
Щavel konskiy
mevasi, ildizi
Ephedraequisetina Bunge*. Tog‗ efedrasi, t. qizilchasi
Efedra xvoщevaya (gornaya)
o‗t(poyasini
yashil
qismi)
Ilova: * - yulduzcha bilap belgilangan o‗simliklar xomashyosi farm sapoatda ishlatilishi mumkin
Ekish uchun tavsiya etilgadigan dorivor usimliklar ro‗yxati
(maxsus xo‗jaliklarda)
№
O‗simliklar nomi
Foydalaniladigan kismi
Lotincha
O‗zbekcha
Ruscha
1
Anisum vulgare Yaerth.
Arpabodiyon
Anis obыknovennaya
mevasi
2
Foeniculum vulgare Mile.
Ukrop (dorixona turi)
Ukrop aptechnыy
mevasi
3
Valeriana officinalis L.
Dorivor valeriana
Valeriana lekarstvennaya
ildizpoya
4
Erysimum canescens Roth.
Erizimum
Jeltushnik serыy
er ustki kismi
5
Calendula officinalis L.
Tirnoqgul
Nogotki aptechnыy
guli
6
Cassia acutifolia D.e.l.
Makkai sano
Kassiya ostrolistnaya
bargi
7
Atropa belladonna L.
Belladonna
Belladonna
bargi
8
Convallaria majalis L.
Marvaridgul
Landsh mayskiy
er ustki kismi
9
Mentha piperita L.
YAlpiz (dorixona turi)
Myata perechnaya
bargi
10
Rubia tinctorum L.
Ro‗yan
Marena krasilnaya
ildizpoya
11
Solanum lacianitum Ait.
Bo‗lakli ituzum
Paslyon dolchatыy
sr ustki kismi
103
12
Matricaria recutita L.
Moychechak
Romashka aptechnaya
guli
13
Thymus srpyllum L.
Tog‗jambul
Timyan polzuchiy
er ustki kismi
14
Chelidonium majus L.
Qoncho‗p
CHistotel bolshoy
er ustki kismi
15
Salvia officinalis L.
Dorivor mavrak
SHalfey lekarstvennыy
bargi
16
Helichrysum arenarium D.e.c.
Bo‗znoch
Bessmertnik peschanыy
guli
17
Dioscorea nipponica Macino.
YAms (dioskoreya)
Dioskoreya nipponskaya
ildiz va ildizpoya
18
Hypericum perforatum Z.
Dalachoy
Zveroboy prodыryavlennыy
er ustki kismi
19
Coriandrum sativum Z.
Kashnich
Koriandr posevnoy
mevasi
20
Urtica dioica L.
Gazanda
Krapiva dvudomnaya
Bargi
21
Rhaponticum
carthamoides
llijn.
Levzeya
Levzeya saflorovidnaya
ildiz va ildizpoya
22
Leonuris guinguelabatus B.g.
Arslonquyruq
Pustыrnik pyatilopastnыy
er ustki kismi
23
Tanacetum vulgare L.
Dastarbosh
Pijma obыknovennaya
Guli
24
Orthosiphon stamineus Benth. Ortosifon
Ortosifon
tыchinochnыy
Bargi
104
25
Achillea millefolium L.
Bo‗ymadoron
Tыsyachelistnik obыknovennыy
yer ustki kismi
26
Digitalis purpurea L.
Angishvonagul
Naperstyanka purpurovaya
Bargi
27
Digitalis grandiflora Mill.
Naperstyanka krupnotsvetkovaya
105
Chet ellardan olinadigan dorivor ayrim o‗simliklar ro‗yxati
№
O‗simliklar nomi
Xom
ashyo
Lotincha
Uzbekcha
Ruscha
1
Acorus calamus L.
Igir
Air bolotnыy
Ildizpoya
2
Aralis
mandshurica
R.Maxim.
Manchjuriya
araliyasi
Araliya
manchjurskaya
Ildizi
3
Ledum palistre L.
Botqoq ledumi
Bagulnik bolotnыy
yosh
shoxlari
4
Betula verrucosa Ehrh. Qayin daraxti
Beryoza
borodavchataya
kurtak va
bargi
5
Vaccinum vitis idaea L. Brusnika
Brusnika
Bargi
6
Rhamnus cathartica L. Itjumrut
Joster
Mevasi
7
Echinopanax
elatum
Nacai.
Baland
buyli
exinopanaks
Zamanixa vыsokaya
ildiz
va
ildizpoya
8
Sanguisorba officinalis
L.
Zangvizorba
Krovoxlyobka
lekarstvennaya
ildiz
va
ildizpoya
9
Frangula alnus Mill.
Frangula
Krushina olxovidnaya Pustlog‗i
10 Convallaria majalis L.
May marvaridguli
Landыsh mayskiy
Bargi
11 Rhaponticum
carthamoides Jljin.
Levzeya
Levzeya
Ildizpoya
12 Licopodium
clavatum
L.
Dorixona plauni
Likopodiy
spora
13 Juniperus communis Z. Oddiy archa
Mojjevelnik
obыknovennыy
kubba
14 Taraxacum
officinale
Web.
Qoqio‗t
Oduvanchik
lekarstvennыy
ildizi
15 Alnus incana Moench. Kulrang olxa
Olxa seraya
gudda
16 Alnus glutinosa Gaerth. Oddiy dastarbosh
Pijma obыknovennaya guli
17 Rhodiola rosea Z.
Pushti rodiola
Rodiola rozovaya
ildizi
18 Pinus silvestris Z.
Oddiy karag‗ay
Sosna obыknovennaya kurtagi
19 Gnaphalium uliginosum
L.
Gnafalium
Sushenitsa bolotnaya er
ustki
qismi
20 Arctostaphulos uva urci
Spreng Z.
Dorivor toloknyanka Toloknyanka
obыknovennaya
bargi
21 Menyanthes trifoliate L. Uchbarg
Trilistnik vodyanoy
bargi
22 Padus racemosa Gilib. Oddiy shumurt
CHeryomuxa
obыknovennaya
mevasi
23 Vaccinum myrtillus L. CHernika
CHernika
mevasi
24 Eucaliptus Spec.
Ekvalipt turlari
Ekvalipt sharikovыy i
dr.
bargi
Obodonlashtirish va ko‗kalamzorlash maqsadida ekilishi mumkin bo‗lgan dorivor
o‗simliklar
№ O‗simliklar nomi
Foydalani
ladigan
qismi
Lotincha
Uzbekcha
Ruscha
1 Quercus robur Z.
Ko‗ng‗ir eman
Dub chereshchatыy
pustlog‗i
2 Tilia cordata Mill.
Mayda bargli
lipa (kuka)
Lipa serdsevidnaya
guli
106
3 Humulus lupulus Z.
Kulmoq
Xmel obыknovennыy
qubbasi
4 Sambcus nigra L.
Marjon daraxt
Buzina chyornaya
guli
5 Populus nigra L.
Qora terak
Topol chyornыy
bargi,
kurtagi
6 Alnus glutinosa Gaerth. Qora olxa
Olxa chyornaya
g‗udda,
mevasi
7 Rosa spec. L.
Na‘matak
SHipovnik
mevasi
8 Padus racemosa Gilib.
SHumurt
CHeryomuxa
mevasi
9 Cretaegus
sanguinea
Pall.
Do‗lana (to‗q qizil) Boyarыshnik
krovavokrasnыy
mevasi,
guli
10 Punica granatum L.
Anor
Granat obыknovennыy
po‗stlogi
11 Viburnum opulus L.
Oddiy kalina
Kalina obыknovennaya
po‗stlog‗
i
12 Sophora japonica L.
YApon soforasi
Sofora yaponskaya
g‗unchas
i, mevasi
13 Aeculus hippocastanum
L.
Soxta kashtan
Konskiy kashtan
urug‗i
14 Berberis vulgaris L.
Oddiy zirk
Brbaris obыknovennыy
bargi,
mevasi,
ildizi
Dostları ilə paylaş: |