16-17-Ma‟ruza
O‟zbekistonning yangi istiqbolli dorivor o‟simliklari
Mavzu 4 soatga mo‗ljallangan
Xozirgi kunda an'anaviy tibbiyot (xalq tabobati) xalq zakovati bilan
sug‘orilgan juda boy va ulkan tajriba bilimlar majmuasidir. U ilmiy (rasmiy)
tibbiyotni yangi,samarali dorivor preparatlar bilan boyituvchi bitmas tuganmas
manbadir. Xalq tabobatining bu soxadagi qimmati, tutgan o‘rni bebahodir. Buning
uchun misol tariqasida hozirgi zamon tibbiyotida qo‘llaniladigan shifobaxsh
o‘simliklarni ko‘pchiligi o‘z vaqtida xalq tabobati dorivor vositalar xazinasidan
olinganligini yoki xozirgi zamon ilmiy tibbiyotining o‘zi xalq tabobati asosida
taraqqiy etganini eslash kifoyadir.
Yangi istiqbolli dorivor o‘simliklarni izlab topish usullari.
Yangi dorivor o‘simliklarni izlab topishda xalq tabobati tajribasini
o‘rganishning ahamiyati.
Yangi istiqbolli dorivor o‘simliklarni ro‘yhatini tuzish.
OSIYO YALPIZINING YER USTKI QISMI (O'TI) –
HERBA MENTHAE ASIATICAE
O'simlikning nomi. Osiyo yalpizi — Mentha asiatica Boriss.;
107
yasnotkadoshlar — Lainiaceae (labguldoshlar — Labiatae) oilasiga kiradi.
Ko'p yillik, tik o'suvchi, to'rt qiiTali, sertukli, qarama-qar-shi shoxlangan,
60-100 sm balandlikdagi poyali o't o'simlik. Barglari lansetsimon yoki cho'ziq,
o'tkir uchli, sertukli bo'lib, qisqa bandi bilan (yoki bandsiz) poya va shoxlarda
qarama-qarshi joylashgan. Och gunafsha rangli gullari siyrak to'pgulga joylashib,
poya va shoxlar uchida boshoqsimon gulto'plamini hosil qiladi . Gulkosachasi
rangli, besh tishli naychasimon, sertukli. Otaligi 4ta. Mevasi — to'rtta yong'oqcha.
Iyun-avgustda gullaydi, iyul-sefttabrda mevasi yetiladi.
Geografik tarqalishi. Tog' etaklaridagi cho'Uardan to tog'laming o'rta
qismigacha bo'lgan ariq bo'ylan&a, daryolar va daryochalar qirg'og'ida va boshqa
nam yerlarda o'sadi. Asosan, u O'rta Osiyo (O'zbekistonning ko'pchilik viloyatlari
va Qoraqalpog'iston)dagi tog'li tumanlarda o'sadi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik qiyg'os gullagan vaqtida poya-sining yuqori
qismidan 25-40 sm uzunlikda qirqib olinadi va soya, havo o'tib turadigan joyda
quritiladi.
Mahsnlotning tashqi ko'rinishi. Butun yoki qisman may-dalangan,
serbaigli, to'rt qirrali, shoxlangan, tukli, gulli poya-lar, barglar va gullar
aralashmasidan tashkil topgan. Poyasining uzunligi 40 sm gacha. Barglari qisqa
bandli, tuxumsimon — lansetsimon, arrasimon qirrali, o'tkir uchli, gullari
boshoqsimon to'pgulga joylashgan. Kosachabarglari tikanli tishli, gultojisi ikki labli,
och binafsha rangli. Mahsulot hidi kuchli, xushbo'y, maza-si — o'ziga xos o'tkir va
sovutuvchi.
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 1,46 foiz efir moyi, 24 foiz qandlar, 6,7
foiz organik kislotalar, 68,67 mg foiz vitamin C, 1,08 foiz flavonoidlar (luteolin va
apigenin glikozidlari), 0,2 foiz antotsianlar, 0,08 foiz kumarinlar, 8,75 foiz
fenolkislotalar, 1,05 foiz rozmarin va 1 foiz uisol kislotalari, 7,2 foiz smolalar va
boshqa moddalar bor.
Ishlatillshi. Mahsulot damlamasi spazmolitik, tinchlantiruv-chi va o't
haydovchi ta'siriga ega. Shu maqsadda O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni
saqlash vazirligi tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat berdi.
Dorivor preparatari. Mahsulot damlamasi.
ODDIY CHILONJIYDA BARGI - FOLIA Z1ZYPHI JUJUBAE
O'simlikning nomi. Oddiy chilonjiyda (unabi) — Zizyphus jujuba MiU. (Z.
sativa L.); jumrutdoshlar — Rhamnaceae oilasiga kiradi.
2-3 m gacha bo'lgan kichik tikanli daraxt. Yosh novdaiari tukli. Barglari
bandli, cho'ziq-tuxumsimon, plastinkasi asim-metrik, biroz o'tkir uchli, to'mtoq
tishsimon qirrali. Gullari mayda (diametri 3-4 mm), kosachabargi va tojbargi 5
tadan, kosachabargi tuxumsimon, o'tkir uchli, gulbarglari kosachabargdan qisqa,
och-yashil. Mevasi — sharsimon yoki cho'ziq ovalsimon, qizg'ish-to'q sariq
danakli meva. Shirin-nordon yoki shirin, yumshoq, kam suvli meva tevaragi
yeyiladi.
Iyul—sentabrda gullaydi va mevasi pishadi.
108
Geografik tarqalishi. O'zbekistonning Toshkent va Sur-xondaryo
viloyatlari tog'li tumanlarida, tog'larning o'rta qism-laridagi quruq tog' qiyalarida
o'sadi. Osiyo va Ovrupo davlatlarida turli navlari ko'plab o'stiriladi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik mevasi pishib yig'ila bosh-langanda barglari
ham qoqiladi, terib olinadi, aralashmalardan tozalanadi va soya, havo kirib
turadigan yerda quritiladi.
Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Tayyor mahsulot barglardan iborat. Barglar
tuxumsimon, to'mtoq tishsimon qirrali, qisqa bandli, barg plastinkasi asimmetrik,
uchta bo'rtib chiqqan tomirli bo'ladi. Bargi yashil rangli va biroz burishtiruvchi
mazali.
Kimyoviy tarkibi. Daraxt po'stlog'i tarkibida triterpenoidlar, alkaloidlar, 4,9—
15 foiz oshlovchi va boshqa; bargida — uglevodlar (13—14,9 foiz qandlar, 4 foiz
shilliq moddalar, uron kislotalar), organik kislotalar, alkaloidlar, C va 5, vitaminlar,
karotin, folat kislota, 0,3 foiz kumarinlar, flavonoidlar (kversitrin, giperozid, rutin),
4,5 foiz oshlovchi va boshqa birikmalar, mevasida — 9,8— 40,3 foiz uglevodlar,
1,74 foiz organik kislotalar, triterpen sapon-inlar, C, B va K
t
vitaminlar, folat
kislota, karotin, 0,35—2,35 foiz kumarinlar, flavonoidlar, oshlovchi va boshqa
moddalar bor.
Ishlatilishi. Ibn Sino fikricha, chilonjiyda mevasi ko'krakka va o'pkaga
hamda buyrak va siydik qopining og'rig'ida foydalidir.
Xalq tabobatida chilonjiyda mevasi organizmni tonuslovchi vosita sifatida
hamda astma, tomoq og'rig'i va ichak yuqumli kasalliklarini davolashda
ishlatiladi. Meva damlamasi ko'krak og'rig'ida, astma, yo'tal, kamqonlik, ich
ketish va chechak kasalliklarini davolashda, barg damlamasi — buyrak va siydik
qopi kasalliklarida siydik haydovchi vosita sifatida ishlatiladi.
Klinik sharoitida o'tkazilgan tajribalar natijasiga asoslangan holda
O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi chilon-jiydaning barg
damlamasini tibbiyot amaliyotida siydik (peshob) haydovchi vosita sifatida
ishlatishga ruxsat beradi.
Dorivor preparatlari. Damlama.
DORIVOR LIMONO'T YER USTKI QISMI (O'TI) -HERBA MELISSAE
OFFICINALIS
O'simlikning nomi. Dorivor limono't — Melissa officinalis L.; yasnotkadoshlar
— Lamiaceae (labguldoshlar — Labiatac) oilasiga kiradi.
Ko'p yillik, sertukli, 30-60 sm balandlikdagi o't o'simlik. Poyasi bitta yoki ko'p,
qarama-qarshi shoxlangan. Barglari tuxumsimon, biroz o'tkir uchli, sertukli (ustki
tomonidan), arjasimon qirrali bo'lib, qisqa bandi bilan poya va shoxlarida qarama-qarshi
o'rnashgan. Oq rangli, tukli, ikki labli gullari gul bandi bilan barg qo'ltig'iga joylashib,
to'pgulni hosil qiladi. Mevasi — 4ta
yong'oqcha.
Iyun—avgustda gullaydi, mevasi iyul—avgustda yetiladi.
109
Geografik tarqalishi. O'rta Osiyo, Qrim, Kavkaz, Rossiyaning Ovrupo
qismining janubida va boshqa davlatlarda daraxt soyalarida, tog'li tumanlarda
toshlar soyasida va boshqa soya yerlarda o'sadi. O'zbekistonning Toshkent va
Surxondaryo viloyatlarida uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik to'liq gullagan vaqtida yuqori uchidan 20—30
sm uzunlikda (poyaning pastki bargsiz qismi olinmaydi) qirqib olinadi va soya, havo o'tib
turadigan yerda quritiladi.
Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot 30 sm gacha uzun-likdagi shoxlangan,
serbarg va to'rt qirrali poya bo'laklari, barg-lar va gullar aralashmasidan tashkil topgan.
Barglari tuxumsimon, o'tkir uchli, yirik arrasimon qirrali bo'lib, uzun bandi
yordamida poya va shoxlarida qarama-qarshi joylashgan. Gullari uzun, tukli gul bandli va
osilgan ko'rinishida bo'lib, siyrak to'pgulga joylashgan. Kosachasi tikanli tishli, gultojisi
ikki labli, oq rangli.
Kimyoviy tarkibi. Yer ustki qismi tarkibida 0,01-0,33 foiz efir moyi, C
vitamini, karotin, fenilkarbon kislotalar (kofe, xlorogen, rozmarin, feral, protokatex
va boshqalar), triterpen-lar, flavonoidlar (luteolin-7-glikozid va boshqalar), 5-10
foiz oshlovchi va boshqa moddalar, urug'ida 20-27 foiz yog' bor.
Limono'tning efir moyi geraniol, linalool, nerol, farnezol va ularni sirka
kislotasi bilan birikmasi, limonen, pulegol, geraniol, nerol va boshqa terpenlardan
tashkil topgan.
Ishlatilishi. Limono't dorivor preparatlari, Ibn Sino ayti-shicha, yurakni
mustahkamlaydi va unga yordam beradi, shu-ningdek, traxoma, hiqichoq tutish, og'izdan
yomon hid kelishi va boshqa kasalilklami davolaydi.
Xalq tabobatida limono't bilan nevroz, bronxial astma, ay-ollarni toksikoz,
klimaks, yurak urishini buzilishi va boshqa kasal-liklar davolanadi.
Limono't damlamasi klinik sharoitida sinovlardan o'tgan va uni tibbiyot
amaliyotida tinchlantiruvchi hamda qon bosimini pasaytiruvchi vosita sifatida
qo'llashga O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligi tomonidan raxsat etilgan.
Dorivor preparatlari. Damlama.
Kiyiko‟ti yer ustki qismi- - Herba Ziziphorae pedicellatae
O‟simlikning nomi. Gulbandli kiyiko‘t-Ziziphora pedicellata Pazij et Vved.;
Oilasi. Yasnotkadoshlar - Lamiaceae.
Ko‘p yillik, asos qismi yog‘ochlangan, to‘rt qirrali, shoxlanmagan yoki
yuqori qismi shoxlangan, bo‘yi 20-40 sm li ko‘p sonli poyali o‘t o‘simlik. Barglari
lantsetsimon yoki tor lantsetsimon, o‘tkir uchli, tekis qirrali, qisqa bandli bo‘lib,
poyada qarama-qarshi joylashgan. Gullari uzun, tukli gul bandida osilgan holda
joylashib, poya va shoxlari uchida ko‘pgulli boshchasimon gulto‘plamni hosil
qiladilar. Gulkosachasi tor naychasimon, bilinar-bilinmas ikki labli, gul tojisi ikki
labli, och-gunafsha rangli. Mevasi - to‘rtta yong‘oqcha.Iyun-avgustda gullaydi,
iyul-sentyabrda mevasi yetiladi.
Mahsulot tayyorlash. O‘simlik qiyg‘os gullagan vaqtida yer ustki qismi (10-
20 sm uzunlikda) o‘rib olinadi va soya yerda quritiladi.
110
Mahsulotning tashqi ko‟rinishi. Mahsulot butun yoki qisman maydalangan
barglar va serbargli - gulli, uzunligi 20 sm gacha bo‘lgan poyalardan tashkil
topgan. Poyalar to‘rt qirrali, ingichka, ba‘zi joylari yog‘oylangan. Barglari
lantsetsimon yoki tor lantsetsimon, o‘tkir uchli, qisqa bandli, tekis qirrali. Gullari
ikki labli bo‘lib, poya va shoxlari uchida ko‘p boshchasimon gul to‘plamini tashkil
qiladi. Barglari yashil-kulrang, gullari och binafsha rang. Hidi kuchli yoqimli,
hushbo‘y, mazasi o‘tkir, hushbo‘y.
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,96% efir moy, 1,04% flavonoidlar,
0,19% kumarinlar, 1,02% antotsianlar, 170 mg% vitamin C, 11,3% q andlar, 4,82%
organik kislotalar, 0,67% ursol kislota, 3,40% polifenollar, 4,69% smolalar va
boshqa birikmalar bo‘ladi.
Ishlatilishi. Kiyiko‘ti yer ustki qismining damlamasi qon bosimini
pasaytiruvchi va peshob haydovchi vosita sifatida ishlatishga O‘zbekiston
Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi ruxsat bergan.
Dorivor preparatlari. Damlama.
REGEL QO'ZIQULOG'I O'TI (YER USTKI QISMI) -HERBA PHLOMIS
REGELIANA
O'simlikning nomi. Regel qo'ziqulog'i — Phlomis regelii M. Pop.;
yasnotkadoshlar — Lamiaceae (labguldoshlar — Labia-lac) oilasiga kiradi.
Ko'p yillik, bir nechta to'rt qirrali, sertuk, shoxlangan (yoki shoxlanmagan),
20—60 sm balandlikdagi poyali o't o'simlik. Barglari eho'ziq-lansetsimon yoki
chiziqsimon-lansetsimon, tekis qir-i a h , o'tkir uchli, ustki tomoni yashil, pastki
tomoni sertuk bo'lgani uchun oqish-kulrangli bo'lib, uzun bandi yordamida
(
I
M
I
/
okli to'pbarglari va poyaning pastki qismidagilari, yuqo-11' Ingilai i qisqa
bandli yoki bandsiz) poya va shoxlarda qarama-• i i i . In loylasltgan. Gullari
poyaning yuqori qismidagi barglar
Itlg'tda |oylashib, to'pgul to'plamini hosil qiladi. Gulkosachasi naychasimon,
besh tishli, gultqjisi ikki labli, ko'k-pushti rangli. Otaligi to'rtta. Mevasi —
to'rtta yong'oqcha.
May—iyulda gullaydi, mevalari iyun—avgustda yetiladi.
Geografik tarqalishi. Bu o'simlik O'rta Osiyoning (G'arbiy Tyan-Shan)
tog'li tumanida tog' etagidan to o'rta qismigacha bo'lgan mayda toshli va toshli
tog' qiyalarida o'sadi. O'zbekistonning Toshkent viloyatida uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullash davrida yer ustki qismi (yerdan
10-20 sm balandlikda) o'rib olinadi va soya yerda quritiladi.
Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot poyaning yuqori serbargli
qismi va gulto'plami aralashmasidan tashkil topgan. Poyasi to'rt qirrali,
sertukli, uzunligi 25 sm, yo'g'onligi 0,5 sm gacha. Barglari bandli, cho'ziq-
lansetsimon yoki chiziqsimon-lansetsimon, tekis qirrali, o'tkir uchli, qalin
tukli, poyada qarama-qarshi o'rnashgan, uzunligi 15 sm gacha, eni 5 sm
gacha. Gullari poyaning yuqori qismiga joylashgan barglar qo'ltig'ida doira
shaklidagi to'pgulni hosil qiladi. Gultojisi ikki labli. Barglari oqish-kulrang,
gullari ko'kimtir-pushti, hidi qitiqlovchi, mazasi achchiqroq.
111
Kimyoviy tarkibi. Yer ustki qismi tarkibida 4,5 foiz flavonoidlar,
antotsianlar (gullarida 0,43 foiz), fenolkislotalar (3,2 foiz), 5,15 foiz
iridoidlar, 2,19 foiz kumarinlar, 0,1 foiz efir moyi, 0,13 foiz karotinoidlar,
vitamin C (55 mg foiz), organik kislotalar (1,76 foiz), 4,84 foiz qandlar, 2,3
foiz oshlovchi va boshqa moddalar bor.
Ishlatilishi.
Qo'ziquloqning
yer
ustki
qismini
damlamasi
tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatishga tavsiya qilingan. O'zbekiston
Sog'liqni saqlash vazirligi tibbiyot amaliyotida shu maqsadda qo'ziquloq
damlamasini respublika hududida ishlatishga ruxsat bergan.
Dorivor preparatlari. Mahsulot damlamasi.
ZARAFSHON
ARCHASI
MEVASI
-
FRUCTUS
JUNIPERI
ZERAVSCHANICAE
O'simlikning nomi. Zarafshon archasi — Juniperus zeravs-chanica
Kom.; sarvidoshlar — Cupressaceae oilasiga kiradi.
Zarafshon archasi (qizil archa) ikki uyli, shox-shabbasi qalin, oval yoki
konussimon, bo'yi 20 m gacha bo'lgan qizg'ish po'stloqli daraxt yoki ba'zan
buta. Shoxlari yo'g'on, uchidagilari yashil-ko'kimtir, ingichka (yo'g'onligi
1-1,5 mm). Barglari tangachasimon, cho'ziq-tuxumsimon, o'tkir uchli. Erkak
gullari (changchi boshoqchalar) kengtangachali, sporangiyalari 3-6ta, erkin
holda; urg'ochi qubbalari o'zaro birlashgan, mevalari yeti-lish oldida shishib
qalinlashadigan 3—9ta tangachadan tashkil topgan. Mevasi — sharsimon,
qisqa bandli, xomligida yashil, pishganida to'q qo'ng'ir rangli, qattiq, 2-3
(ba'zan 4) urug'li g'udda meva.
Aprel-iyun oylarida gullaydi, mevasi kelgusi yili oktabr-dekabr oylarida
pishadi.
Geografik tarqalishi. Asosan, Pomir-Oloy, Tyan-Shan (Qora tog'gacha)
tog' tizmalaridagi, dengiz sathidan 1000 m dan 2500 m gacha bo'lgan
balandlikdagi adir va tog'larda, toshli hamda chag'ir toshli yonbag'irlarda
o'sadi. O'zbekistonning Toshkent, Farg'ona, Samarqand va Buxoro
viloyatlarida uchraydi, ba'zan katta archazorlar tashkil qiladi.
Mahsulot tayyorlash. Daraxtda bir vaqt ichida bu yiigi — xom va
o'tgan yilgi pishgan mevalari bo'ladi. Horn msvalar archa tagiga yozilgan
chodirga to'kilmasligi uchun tayoq bilan qoqmasdan, daraxtni kuzda
(sentabr—oktabr oylarida) silkitib, pishgan mevalarni yig'ib olish kerak.
Keyin mahsulot aralash-malardan tozalanadi va ochiq havoda quyoshda
yoki qurit-
kichlarda quritiladi.
Mahsulotning tashqi ko'rinishi. Mahsulot archaning mevasidan iborat.
Meva deyarli sharsimon, diametri 8-12 mm, burishgan (qurigandan so'ng), usti
ko'kimtir rangli mum qavati bilan qop-langan. Meva uchida uch nurli yulduzcha
shakli (uchta yuqorigi tangacha bargchalarni birlashgan joyi) ko'rinadi. Meva po'sti
112
qattiq. Mevaning ichida — yumshoq qismida 2-3 (ba'zan 4) ta, qattiq, 3—5 qirrali
urug'lari bo'ladi.
Mevalar ustidan to'q-qo'ng'ir (qo'ng'ir-gunafshaga o'x-shash), ichi —
yashil qo'ng'irroq rangli, hidi o'ziga xos xushbo'y, chuchmal mazaga ega.
Kimyoviy tarkibi. Meva tarkibida 3,9 foiz efir moyi, 2,4 foiz flavonoidlar,
0,37 foiz karotinoidlar, 6,15 foiz organik kislotalar, 16,2 foiz qandlar, oz miqdorda
kumarinlar, 2,47 foiz oshlovchi va boshqa moddalar bor.
Meva efir moyi 16,84 foiz karen, 25,01 foiz d-kamfen, 11,88 foiz a-pinen,
14,74 foiz mirtsen va boshqa terpenoidlardan tash-kil topgan.
Ishlatilishi. Meva qaynatmasi va efir moyi diuretik hamda mikroblarga qarshi
ta'sirga ega. Shuning uchun meva damlamasi-ni O'zbekiston hududida tibbiyot
amaliyotida peshob haydovchi vosita sifatida ishlatishga Respublika Sog'liqni
saqlash vazirligi ruxsat berdi.
Dorivor preparatlari. Meva qaynatmasi.
TUKLI
BARGLI
XANDELIYA
GULI-FLORES
HANDELIAE
TRICHOPHYLLAE
O'simlikning nomi. Tukli bargli xandeliya — Handelia tricho-phylla (Schrenk.)
Heimerl.; astradoshlar — Asteraceae (murak-kabguldoshlar — Compositae)
oilasiga kiradi.
Ko'p yillik, mayda qirrali, yuqori qismi qalqonsimon shoxlangan,
balandligi 70-100 sm bo'lgan poyali o't o'simlik. Ildizoldi to'pbarglari uzun sertukli
bandli, poyadagilari bandsiz ketma-ket joylashgan. Hamma barglari chiziqsimon-
ipsimon bo'laklarga patsimon qirqilgan. Sariq rangli gullari savatchaga joylashib,
poya va shoxlari uchida ro'vaksimon-qalqonsimon gul to'plamini hosil qiladi.
Mevasi — kulrang pista.
May
oyining
oxirida
— iyunda gullaydi, mevasi iyun oxiri-
da — avgustda yetiladi.
•
Geografik tarqalishi. O'simlik, asosan, O'rta Osiyo (Jung'or Olatog'i, Tyan-
Shan, Pomir-Oloy)da tarqalgan. U tog' etaklaridan tog'larning o'rta qismigacha
bo'lgan shag'alli-toshli qoyalarda, daryolar qirg'oqlarida, qisman ekilmay qolgan
va boshqa yer-larda o'sadi. O'zbekistonda Toshkent, Farg'ona, Andijon, Samar-
qand, Buxoro va Surxondaryo viloyatlarida uchraydi.
Mahsulot tayyorlash. O'simlik gullagan vaqtida gul to'plamlari qirqib olinadi
va soya yerda quritiladi.
Mahsulotning
tashqi
ko'rinishi.
Tayyor
mahsulot
qalqonsimon
gulto'plamining ayrim bo'laklari va 1 sm dan uzun bo'lmagan bandli savatchalardan
tashkil topgan. Savatchalar mayda (diametri 3-5 mm), ko'p gulli (hamma gullari
sariq, naychasimon), yarim shar ko'rinishida. Naychasimon o'rama bargi uch qator.
Mahsulot hidi o'ziga xos, mazasi — xushbo'y, achchiq.
Kimyoviy tarkibi. Mahsulot tarkibida 0,4 foiz efir moyi, flavonoidlar
(kversetin, izokversitrin, rutin va boshqalar), seskviter-pen laktonlar (xanfillin va
artekalin), kumarinlar (umbellferon, gerniarin), karotinoidlar, vitamin C, shilliq,
oshlovchi va boshqa moddalar bor.
113
Mahsulot efir moyi tarkibida 10,57 foizgacha xamazulen, 14,18 foizgacha
kamfora, borneol, mirtsen, a- va p-pinenlar, limonen, a- va p-terpinolenlar, kariofillen,
a-tuyen, fellandren, linalool, tuyil spirti va boshqa terpenlar bo'ladi.
Ishlatilishi. Mahsulot mikroblarga, ichaklar spazmi, allergiya va yallig'lanishga
qarshi hamda tinchlantiruvchi ta'sirga ega. Shuning uchun uni dorivor preparatlari
me'da-ichak va og'iz bo'shlig'i kasalliklarini davolashda antiseptik va spazmolitik
hamda yallig'lanishga qarshi dori sifatida ishlatishga O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni
saqlash vazirligi ruxsat berdi.
Dorivor preparatlari. Mahsulot damlamasi.
Baxmalgul ildizi- Radices Alceae roseae
O`simlikning nomi. Baxmalgul- Alcea rosea
Oilasi. Gulxayridoshlar –Malvaceae.
O‘zbekistonda bu o‘simlikning 50 xil turi mavjud bo‘lib ular 11 avlodga
mansub.
Baxmalgul o‘simligi bo‘yi 1-3 m gacha etadigan ikki yoki ko‘p yillik o‘t
o‘simlik bo‘lib, yer ostki qismi yaxshi rivojlangan o‘q ildizdan va yer ustiga esa
deyarli shoxlanmagan bir nechta poyasi o‘sib chiqadi. Poyasi silindrsimon, dag‘al
tuklar bilan qoplangan bo‘lib, barglari 5-7 bo‘lakga qirilgan bo‘lib poyada uzun
bandi bilan ketma-ket joylashgan. Bargini tepa qismi to‘q yashil, ostki qismi
ochroq bo‘lib, to‘rsimon tomirlari bo‘rtib chiqqan. Qirrasi mayda arrasimon.
Gullari barg qo‘ltig‘idan chiqqan, yirik diametri 8 ba'zan 9-12 sm gacha yetadigan
ikki jinsli, shingilsimon bo‘lib, 6-9 (5-11) uchburchaksimon barglari bor.
Kosachabargi 5 ta, tojbarglari 5 ta, tepasi biroz o‘yilgan, sertuk. Mevasi dumaloq
ko‘p urug‘li ko‘sak.
Mahsulotning tashqi ko`rinishi. Tayyor mahsulot silindrsimon, uchiga
qarab biroz ingichkalangan, ustki tomoni qo‘ng‘ir yoki sarg`ish-oq, uzunligi 35 sm
gacha, diametri 0,5-1,5-2 sm li ildiz bo`laklaridan iborat. Ildiz sertolali bo`lganidan
sindirilganida osonlik bilan darrov titilib ketadi. Mahsulotning o`ziga xos hidi va
shirin mazasi bor.
Kimyoviy tarkibi. Qizil baxmalgul guli tarkibida 5-12% bo‘yoq moddasi
hisoblangan antotsian birikmalari, qora baxmalgulda esa 16-20% saqlanishi
aniqlangan. Bu bo‘yoq moddalari shirinliklarni, quruq konditer kontsentrantlarni,
alkagolsiz ichimliklarga rang berish uchun ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: |