Toshkent farmatsevtika instituti

Muammoli savol: Yosh psixologiyasida test metodidan qanday maqsadlarda foydalaniladi?
Test metodi. «Test»-ingilizcha so‘zdan olingan bo‘lib, sinash tekshirish degan ma’noni anglatadi. SHaxsning aqliy o‘sishini, qobiliyatlarini, irodaviy sifatlari va boshqa psixik xususiyatlarini tekshirishda qo‘llaniladigan qisqa standart masalali topshiriq, misol, junboqlar test deb ataladi. Test ayniqsa odamning kasbiy qobiliyatini aniqlash mumkinligini, kasbga yaroqliligi yoki yaroqsizligini, istexdodlilar va aqli zaiflikni aniqlashda, kishilarni saralashda keng qo‘llaniladi. Test metodining qimmati tajribaning ilmiylik darajasiga, tekshiruvchining maxoratiga va qiziqishiga, yig‘ilgan psixologik ma’lumotlarning ob’ektivligi va ularning ilmiy tahlil qila bilishiga bog‘liqdir. 1905 yilda fransuz psixologi A.Bine va uning shogirdi A.Simon insonning aqliy o‘sishi va istexdod darajasini o‘lchash imkoniyati borligi g‘oyasini olg‘a surganidan keyin psixologiyada test metodi qo‘llana boshlandi. Xozirgi davrda nodir testlar qatoriga psixologlardan Rorshax, Rozensveyg, Kettel, Veksler, Meyli, Ayzenk, Anastazi, Raven va boshqalarning ijodlarini kiritish mumkin. Eng keng tarqalgan testlar qatoriga yutuqqa erishish (maqsadga etish) testlari (ular darsliklarda berilgan bilim va malaka darajalarini baholashga qaratilgan) intellektual testlar (aqliy rivojlanish darajasini o‘lchashga mo‘ljallangan) shaxs testlari (inson emotsiyasi, qiziqishi, motivatsiyasi, va hulqidan iboratdir.) shaxs « loyixa » (proektiv) testlari (savollarga bitta aniq javob berish talab qilinadi, javoblarni taxlil qilib shaxs xususiyatlarini «loyixasini» ishlab chiqiladi) kiradi.
Tajriba (eksperiment) metodi. Bu metod turli yoshdagi odamlar (chaqaloq, bola, o‘smir, o‘spirin, balog‘atga etganlar va qarilar) ning psixikasini chuqurroq, aniqroq, tadqiq qilish metodlari ichida eng muhimi xisoblanadi.
Eksperiment metodi yordamida suxniy tushunchalarning shakllanishi, nutqining o‘sishi, favqulotda xolatdan chiqish, muammolli vaziyatni hal qilish jarayonlari, shaxsining xis-tuyg‘ulari, xarakteri, tipologik xususiyatlari o‘rganiladi. Inson psixikasining nozik ichki bog‘lanishlari, munosabatlari, qonuniyatlari, xossalari, murakkab, mexanizmlari tekshiriladi. Buning uchun eksperiment materiallarini tekshiruvchi sinchikovlik bilan tanlashi ob’ektiv tarzda xar-xil xolat va vaziyatlarni yaratishi bunda sinaluvchining yoshi, aqli, idroki, xarakteri, xususiyati, his-tuyg‘ulari, qiziqishi va saviyasiga, turmush tajribasiga ko‘nikma va malakalariga e’tibor berish lozim.
Eksperiment metodi o‘z navbatida tabiiy va labaratoriya metodlariga ajratiladi. Tabiiy metod psixologik pedagogik masalalarni xal qilishda qo‘llaniladi. Bu metodning ilmiy asoslarini 1910 yilda A.F.Lazurskiy taxriflagan. Tabiiy eksperimentdan foydalanishda ishlab chiqarish jamoalari a’zolarining, ilmiy muassasalari xodimlarining, o‘quvchilar ,keksaygan kishilarning o‘zaro munosabatlari ish qobiliyatlari, mutaxassislikka yaroqliligi muammolarini xal qilish nazarda tutiladi. Tabiy sharoitda inson psixikasini o‘rganishda sinaluvchilar (bog‘cha bolalari, maktab o‘kuvchilari, ishchilar, dexkonlar, xodimlar va xokozolar) ning o‘zlari bexabar bo‘lishi ta’lim jarayonida berilayotgan bilimlar tadqiqot maksadiga muvofiklashtirilishi katta yoshdagi odamlarga tarbiyaviy ta’sir o‘tkazishi kundalik mexnat tarzi doirasida amalga oshirilishi zavod va fabrikada esa moddiy maxsulot ishlab chikarish samaradorligini oshirishga qaratilishi lozim.
Labaratoriya metodi ko‘pincha individual shaklda sinaluvchilardan yashirmay maxsus psixologik asboblar, yul-yuriklar, tavsiyalar, ko‘rsatma va ilovalirdan foydalanib olib boriladi. Xozirgi zamon kishisi psixikasidagi o‘zgarishlarni aniqlaydigan asboblar, murakkab elektron xisoblash mashinalari, qurilmalar, moslama va jixozlar mavjud. Ular odamdagi psixologik jarayonlar, xolatlar, funksiyalar vujudga kelayotgan yangi sifatlarni qayd qilish va o‘lchashda qo‘llaniladi. Ko‘pincha ditektorlar, elektron va radio o‘lchagichlar, sekundomer, xronorefleksometr, taxistoskop, audiometr eksteziometr elektromiogramma, elektroensefalogramma kabilardan foydalaniladi.
Anketa metodi. Yosh davri psixologiyasida keng qo‘llaniladigan metodlardan biridir. Uning yordamida turli yoshdagi odamlarning psixologik xususiyatlari, narsa va xodisalarga munosabatlari urganiladi.
Anketa odatda uch turda tuziladi. Ularning birinchi turi anglashilgan motivlarni aniqlashga mo‘ljallangan savollardan tuziladi. Ikkkinchi turida xar bir savolning bir nechtadan tayyor javoblari beriladi. Uchunchi tur anketada sinaluvchiga yozilgan to‘g‘ri javoblarni ballar bilan baholash tavsiya etiladi, anketadan turli yoshdagi odamlarning layokatlarini, muayyan soxaga qizikishlari va qobiliyatlarini, o‘ziga, tengdoshlariga, katta va kichiklarga munosabatlarini aniqlash maqsadida foydalaniladi.