91
3.
«Diniy tashkilotlar» deganda nimalar nazarda tutiladi?
4.
Diniy tashkilotlarga kimlar a’zo bo’la oladi?
5.
Turli konfessiyalar orasida nizo chiqmasligi
uchun davlat qanday
tadbirlarni qo’llaydi?
10-MAVZU
DINIY EKSTRIMIZM VA FUNDAMENTALIZM
REJA:
1.
Diniy fundamentalizm va ekstremizm.
2.
Islomdagi radikal diniy oqimlar va guruhlar.
3.
Diniy ekstremistik tashkilotlar faoliyatiga qarshi kurash.
Tayanch so’z va iboralar:
Ekstremizm, fundamentalizm, radikal diniy oqimlar,
fanatizm, vahhobiylik, hizb at-tahrir, Al-Ixvon al-muslimun, missionerlik,
prozelitizm, akidaparastlar, shariat, mazxab, diniy ekstrimizm, globallashuv,
Fundamentalizm.
1. Mavzuning birinchi savolidagi asosiy masala fundamentalizm
va ekstremizm
bo’lganligi sababli, shu tuchunchalarning mazmunini talabalarga to’liq yoritib
berish kerak. Fundamentalizm – ma’lum din vujudga kelgan ilk davriga qaytish va
bu yo’l bilan zamonaning barcha muammolarini hal qilish mumkin degan fikrni
ilgari
suruvchilarning
yo’nalishidir.
Diniy
fundamentalizm
–
aqidaning
o’zgarmasligini himoya qiladigan,
vahiy
va
mo’’jizalarning
muqaddas
kitoblardagi bayonining harfiy talqini tarafdori, ularning har qanday majoziy
talqiniga
murosasiz, so’zma-so’z talqinga asoslangan e’tiqodni aqlga tayangan
mantiqiy dalillardan ustun qo’yadigan, muayyan diniy e’tiqod shakllanishining
boshlang’ich davrida belgilangan barcha yo’l-yo’riqlarni qat’iy va og’ishmay
bajarilishini talab qiladigan diniy oqimlarni ifodalashda qo’llaniladigan istilohdir.
Fundamentalizm iborasi ilk bor I Jahon urushi arafasida vujudga kelgan
protestantizmdagi ortodoksal oqimlarni ifodalash uchun ishlatilgan. Bu oqim I-
jahon urushi arafasida xristianlikda diniy modernizm va liberalizmning o’sishiga
norozilik tarzida amerika protestantlarining konservativroq qismi o’rtasida paydo
bo’lgan va 1910 yildan keyin shu nom bilan atala boshlagan. Fundamentalistlar
xristianlikning
an’anaviy
aqidalariga,
ayniqsa,
Bibliyaning
mutlaq
mukammalligiga
ishonishni mustahkamlashni, uni so’zma-so’z sharhlashga qat’iy
rioya qilishni talab qildilar. Bu oqim keyinchalik Amerikada keng tarqalib, 1919
yili Filadelfiyada Jahon xristian fundamentalistlari assotsiatsiyasiga asos solindi.
Asrimizning 70-yillaridan boshlab esa bu so’z islomga nisbatan qo’llanila
boshlandi. Islom fundamentalizmi zamonaviy islomdagi uch yo’nalishdan biridir
(qolgan ikkitasi – traditsionalizm va modernizm). Islom fundamentalizmining
asosiy g’oyasi – «sof islom» prinsiplariga qaytish, maqsadi «islomiy taraqqiyot»
yo’lini joriy etishdir.
92
Diniy ekstremizm – muayyan diniy konfessiya va tashkilotlardagi ashaddiy
mutaassib, fanatik unsurlarning faoliyati mafkurasi. Ekstremizm – (lot. extr o’ta,
haddan tashqari ma’nolarini anglatadi) ijtimoiy siyosiy xarakterdagi muammolarni
hal etishda o’ta
keskin chora-tadbirlar, fikr-qarashlarni yoqlovchi nazariya va
amaliyotdir.
Ekstremizm mazmuniga ko’ra – diniy, dunyoviy, namoyon bo’lishiga ko’ra
– hududiy, mintaqaviy, xalqaro shakllarga bo’linadi. Bizga tarixdan ma’lumki,
ekstremistik qarashlar juda chuqur ildizga ega bo’lib, hech qachon chegara
bilmagan, din, millat va hududni tan olmagan. Dunyoviy ekstremizm siyosiy,
iqtisodiy va mafkuraviy ko’rinshilarda ifodalansa, diniy
ekstremizm barcha dinlar
doirasida rivojlangan. Diniy ekstremistik ruhdagi qarashlarni katoliklar,
protestantlar, pravoslavlar orasida ham uchratish mumkin.
Fanatizm o’z aqidasining shak-shubhasiz to’g’riligiga ishonib, boshqa firqa va
mazhablarni butunlay rad etgan holda ularni tan olmaslik, balki ularni diniy
asoslarni buzishda ayblab, ularga qarshi urush ochishga chaqiradigan
omillardandir. Diniy fanatizm diniy ekstremizm va terrorizmga zamin tayyorlaydi.
XX asrning 80-90-yillarida butun dunyoda diniy
omilning faollashuvi sobiq
sovetlardan keyingi makonda ham o’z aksini topdi. Bu davr jamiyat taraqqiyotida,
bir jihatdan, diniy e’tiqodning ijtimoiy-madaniy hayotdagi tabiiy mavqei
tiklanayotgan, ikkinchi tomondan, mazkur asosda ayrim mafkuraviy ziddiyatlar
tug’ilishi vaqti bo’ldi.
O’rta Osiyodagi respublikalar o’z mustaqilligiga erishishi va uning
mustahkamlanishi
davrida
«islom
omili»,
«islom
uyg’onishi»,
«qayta
islomlashish», «islom fenomeni» kabi iboralar tobora ko’proq
ishlatilib, bu hol
ularning beqiyos faollashuvini o’zida aks ettirdi. Bunga sabab sobiq sovet
davlatining mafkuraviy tasavvurlari va qadriyatlarining emirilib, muayyan vaqt
davomida hosil bo’lgan ma’naviy bo’shliqni to’ldirish ehtiyoji bo’ldi.
Kommunistik mafkuraning ma’naviy jihatdan qashshoq bo’lib, o’ziga xos
mutaassibligi va muayyan millatlar manfaatlariga qarshi qaratilganligi sho’ro
hokimiyatidan keyin bu hududda diniy fundamentalizm uchun qulay sharoit
tug’dirdi.
2.
Islomdagi radikal diniy oqimlar va guruhlarning faoliyati,
ularning asl
mohiyati va maqsadlarini yoritib, ularning vayronkor . tajovuzkor g’oyalarining
jamiyatimizga zararini talabalar ongiga singdirishimiz zarur. Bunday guruhlarning
maqsadi va ish uslublari – diniy hissiyotlari kuchli bo’lgan fuqarolarni
jamiyatlarga tortib, ularni qayta tarbiyalash, so’ng ulardan tashviqot va ijtimoiy
tartibbuzarlik, ekstremistik harakatlarda foydalanish. Bu ishlarga, ayniqsa,
yoshlarni,
bolalarni, hayot tarzidan norozi bo’lgan shaxslarni jalb qiladilar.
Xayriya fondlari orqali mayib-majruhlarga, etim-esirlarga yordam, diniy ta’lim
berish, turli diniy adabiyotlarni tarqatish kabi yo’llar bilan keng targ’ibot ishlarini
olib boradilar. Kishilarga fanatizm, murosasizlik, o’zgalar fikrlari va manfaatlariga
hurmatsizlik ruhini singdirishga urinadilar. Shunday guruh va oqimlarda
batafsilroq to’xtalib o’tish maqsadga muvoffiqdir.