Toshkent moliya instituti b. I. Nurmuxamedova, sh. K. Xamdamov davlat moliyasi
-BOB. DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI
Yüklə 3,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
9-BOB. DAVLAT MAQSADLI VA BYUDJETDAN TASHQARI
JAMG‘ARMALARI 9.1. Davlat maqsadli jamg‘armalarining zarurligi, mohiyati, ahamiyati va vazifalari Davlat moliyasini sog‘lomlashtirish, byudjetdan tashqari jamg‘armalar moliyaviy resurslari barqarorligini, ularni shakllantirish manbalari mukammal nisbatini va butligini ta’minlash, byudjetdan tashqari jamg‘armalar moliyaviy resurslaridan samarali foydalanish masalalari O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan moliya tizimidagi hamda davlat ijtimoiy siyosati doirasidagi islohotlarning hozirgi bosqichida yanada muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ma’lumki, 2017 yil 7 fevralda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmonga imzo chekdi. Mazkur Farmon bilan tasdiqlangan “Harakatlar strategiyasi”da mamlakatimizni rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi belgilab berildi. Avvalo, ushbu ustuvor yo‘nalishlar va ulardagi amalga oshirilishi nazarda tutilgan vazifalar hamda chora-tadbirlarning ijrosi bugungi kunning hayotiy va ijtimoiy zarurati ekanligini ta’kidlash lozim. Darhaqiqat, Farmonda ta’kidlanganidek, mustaqillik yillarida mamlakatda huquqiy demokratik davlat, kuchli fuqarolik jamiyati qurishga, erkin bozor munosabatlariga va xususiy mulk ustuvorligiga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirishga, xalqning osoyishta va farovon hayot kechirishi uchun shart- sharoitlar yaratishga, xalqaro maydonda O‘zbekistonning munosib o‘rin egallashiga qaratilgan kompleks chora-tadbirlar amalga oshirildi. “Harakatlar strategiyasi”ning “Ijtimoiy sohani rivojlantirish” to‘rtinchi ustuvor yo‘nalish sifatida belgilangan bo‘lib, bu yo‘nalish aholi bandligini oshirish, fuqarolarni ijtimoiy himoya qilish va ularning salomatligini saqlash, yo‘l-transport, muhandislik-kommunikatsiya hamda ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va 153 modernizatsiyalash, aholini elektr energiya, gaz bilan ta’minlashni yaxshilash, aholining muhtoj qatlamlariga ko‘rsatiladigan ijtimoiy yordam sifatini oshirish, xotin-qizlarning ijtimoiy-siyosiy hayotdagi maqomini oshirish, sog‘liqni saqlash sohasini isloh qilish, maktabgacha ta’lim muassasalarining qulayligini ta’minlash, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus va oliy ta’lim sifatini yaxshilash hamda ularni rivojlantirish chora-tadbirlarini amalga oshirishni nazarda tutadi. “Samarali mehnat uchun zarur sharoitlar, munosib ish haqi, zamonaviy uy-joylar, sifatli ta’lim va tibbiy yordam, dam olish va hordiq chiqarish uchun keng imkoniyatlar yaratish – bularning barchasi iqtisodiy sohadagi islohotlarimiz mohiyati va mazmunini belgilab beradigan muhim omillardir. Shu borada nafaqat eng kam oylik ish haqini, balki byudjet tashkilotlarida ham, xo‘jalik yurituvchi subyektlarda ham o‘rtacha ish haqi miqdorini, pensiya, stipendiya va ijtimoiy nafaqalar hajmini bosqichma- bosqich ko‘paytirish e’tiborimiz markazida bo‘ladi” - deydilar Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev o‘z ma’ruzalarida 44 . Ushbu vazifalarni amalga oshirishning moliyaviy manbalaridan biri bu davlatning maqsadli jamg‘armalaridir. Har bir jamiyat o‘zining milliy, madaniy, tarixiy qadriyatlariga asosan mehnatga qobiliyatsiz va vaqtinchalik ishsiz aholi qatlamini himoya qilishni va boshqa ijtimoiy vazifalarni o‘z zimmasiga oladi. Jahon tajribasidan ma’lumki, ushbu maxsus davlat maqsadli funksiyalarini davlat byudjetidan amalga oshirish hamma vaqt ham samarali emas. Qoidaga ko‘ra, inqirozlar, yuqori inflyasiya, ijtimoiy va siyosiy larzalar sharoitida ushbu funksiyalarni davlat byudjetidan moliyalashtirish samarasining pasayishini kuzatish mumkin. Davlat byudjeti o‘zining daromadlarini aniq xarajatlariga biriktirilmasligi hisobiga mablag‘larning moslashishiga ko‘mak beradi. Ammo xarajat moddalari bo‘yicha mablag‘larning ortiqroq yo‘naltirishga erishmaslik lozim, xususan bunda ijtimoiy talablar maxsus e’tiborni talab etadi, chunki hamma vaqt ushbu maqsadlar uchun xarajatlarni kamaytirishdek xavf mavjud bo‘ladi. Shuning uchun ham 44 “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi” O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24-yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi. 07.12.2016 yil.-www.uza.uz- internet sayti ma’lumotlari asosida 154 rivojlanishning eng muhim yo‘nalishlarini aniqlash va mablag‘larni maqsadli ishlatilishi va yo‘naltirilishi ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu holatlar maqsadli umumdavlat vazifalarini moliyalashtirishda tegishli byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etish uchun asos bo‘ldi. Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun ikki usuldan foydalanish mumkin: • ma’lum maqsadli qismini davlat yoki mahalliy byudjetlardan ajratish; • hukumat qarorlariga asosan aniq maqsadli yangi byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etish. Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida ikkala usuldan ham foydalanilmoqda. Alohida davlat organlari sifatida tashkil etilgan byudjetdan tashqari fondlarning institutsional tuzilmalariga alohida e’tibor qaratadi. Biroq, bunday subyektlar barcha byudjetdan tashqari bitimlarni ushlab turishi mumkin emas 45 . Byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etishning maqsadi jamiyat uchun muhim bo‘lgan xarajatlarni byudjet mablag‘laridan tashqari mustaqil manbalar hisobidan ta’minlashdir. Byudjetdan tashqari jamg‘armalarni tashkil etilishining muvofiqligini ta’minlovchi yana bir muhim omil – bu byudjet taqchilligidir. Xarajatlarni daromaddan o‘sib ketishi kuchayishiga moliyaviy resurslarni faqat qidirib topishda emas, balki korxonalar, tashkilotlar va aholidan tushgan mablag‘larni qayta guruhlanishini ham talab etadi. Va nihoyat, xo‘jalik yuritishning va xususiylashtirishning ko‘p qirrali shakllari, byudjet shakllari bilan bir qatorda jamiyatda pul mablag‘larni qayta taqsimlashni yangi usullarini qo‘llash zaruriyatini qat’iy talab etadi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar dastlab, mahsus jamg‘armalar shaklida yoki byudjet kelib chiqqunga qadar mahsus hisoblar shaklida paydo bo‘lgan. Hukumat faoliyatining kengayishi bilan ularni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mablag‘larni talab etuvchi yangi xarajatlarga ehtiyoj sezardi. Bu mablag‘lar 45 Dimitar Radev, Richard Allen «Extrabudgetary Funds» 2010 y. p.1-2 155 mahsus maqsadlar uchun mo‘ljallangan alohida jamg‘armalarda yig‘ilar edi. Bu jamg‘armalar qoidaga ko‘ra, vaqtinchalik xarakterga ega edi. Davlatning rejalashtirgan tadbirlarini amalga oshirib bo‘lganidan keyin ushbu jamg‘armalar o‘z faoliyatini to‘xtatar edi. Shu bilan bog‘liq ravishda jamg‘armalar soni doimiy o‘zgarib turar edi. Markazlashgan davlatning barqarorlashuvi bilan birgalikda mahsus jamg‘armalarni muvofiqlashtirish davri boshlandi. Turli jamg‘armalarni birlashtirilishi asosida davlat byudjeti tuzildi. Bugungi kunda davlat byudjeti bilan bir qatorda byudjetdan tashqari jamg‘armalarning ahamiyati ortib bormoqda. Byudjetdan tashqari jamg‘armalarga badallarni to‘lovchi sifatida yuridik va jismoniy shaxslar - ijtimoiy kafolatlarning iste’molchilari hisoblanar ekan, to‘lovlar va jamg‘armalar pul mablag‘larining taqsimlanishi mamlakatning barcha fuqarolariga ta’lluqli bo‘ladi va shuning uchun ham byudjetdan tashqari jamg‘armalar samarali faoliyat ko‘rsatishida ularning qiziqishlari kuzatiladi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar – davlat organlari tomonidan milliy daromadni aholining ma’lum ijtimoiy guruhlari manfaatlarini nazarda tutgan holda qayta taqsimlashning bir usulidir (9.1-rasm). Davlat o‘z tadbirlarini moliyalashtirish uchun aholi daromadlarining bir qismini jamg‘armalarga jalb etadi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar haqida quyidagilarni aytib o‘tish mumkin: – byudjetdan tashqari fondlar markaziy boshqaruv xarajatlarining katta qismini tashkil etadi. Ijtimoiy himoya fondlarini o‘z ichiga olgan holda ular umumiy xarajatlarning 46 foizini tashkil qiladi; – ijtimoiy himoya jamg‘armalari umumiy xarajatlarning 35 foizini hisoblab chiqadigan byudjetdan tashqari faoliyatning yagona eng ko‘p shaklidir; – ijtimoiy himoya fondlari byudjet tashqari faoliyatlar darajasi, rivojlangan mamlakatlar va o‘tish va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun juda mos bo‘lishi bilan birga, ijtimoiy xavfsizlik jamg‘armalari, rivojlangan mamlakatlarda markaziy hukumat xarajatlarining katta qismini tashkil etadi; |