Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

 

---

428 
12-BOB. 
DEBITORLIK 
VA 
KREDITORLIK 
QARZLARINI 
TAHLILI
 
12.1.Debitorlik, kreditorlik qarzlari tahlilining mazmuni, ularni tahlil 
qilish maqsadi va vazifalari. 
12.2.Debitorlik va kreditorlik qarzlarining shakllanishi.
12.3.Debitorlik va kreditorlik qarzlarining tarkibi va muddati bo„yicha 
tahlili. 
12.4.Qarzlar dinamikasining natijaviy va samaradorlik ko„rsatkichlari 
bilan qiyosiy tahlili (qarzlarning aylanuvchanligi va qoplanuvchanligi tahlili).
12.5.Debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish bo„yicha tegishli 
boshqaruv qarorlarini qabul qilish mexanizmlari. 
12.6.Muddati o„tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili. Debitorlik 
va kreditorlik qarzlari yuzasidan rezervlar tahlili.
 
12.1.Debitorlik, kreditorlik qarzlari tahlilining mazmuni, ularni tahlil 
qilish maqsadi va vazifalari 
Debitorlik va kreditorlik qarzlarini doimiy tahlil etish to‗lovlar intizomini 
mustahkamlash, muddati o‗tkazib yuborilgan debitorlik va kreditorlik qarzlarni 
qisqartirish bo‗yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, xo‗jalik yurituvchi 
subyektlar o‗rtasidagi to‗lovlar va hisob-kitoblar tizimini takomillashtirish, 
byudjetga hamda davlat maqsadli fondlariga soliqlar va majburiy to‗lovlarning o‗z 
vaqtida tushishini ta‘minlash, byudjetga hamda davlat maqsadli fondlariga 
qarzlarni qisqartirish va ular vujudga kelishining oldini olish imkoni, qarzdorlikni 
maqsadli boshqarish imkonini beradi. 
Debitorlik va kreditorlik majburiyatlarini (qarzlarini) tahlil etish orqali 
iqtisodiyotning turli bo‗g‗inlarida, sektorlarida hisob-kitoblar mexanizmini 
takomillashtirish hamda barcha xo‗jalik yurituvchi subyektlar hamda bank va 
moliya muassasalari tomonidan to‗lov intizomi va hisob-kitoblarning o‗z vaqtida 

---

429 
o‗tkazilishini ta‘minlash, soliqlar va majburiy to‗lovlarning to‗liq to‗lanishi 
masalalari bo‗yicha amaldagi qonun hujjatlari normalariga qat‘iy rioya etilishi 
ustidan ta‘sirchan nazoratni yo‗lga qo‗yish imkoni tug‗iladi. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini 
tahlil qilish, korxonalar va tashkilotlarning muddati o‗tkazib yuborilgan qarzlari 
taqqoslanishini muntazam ravishda tashkil etish hamda ularni qisqartirish bo‗yicha 
ta‘sirchan chora-tadbirlarni ko‗rishda subyektlarning rolini, e‘tiborini oshirishni 
talab etadi. 
Xo‗jalik yurituvchi subyektlar tomonidan muddati o‗tkazib yuborilgan 
debitorlik qarzlarning vujudga kelishiga yo‗l qo‗ymaslik, aylanma mablag‗lardan 
oqilona foydalanish, ularning saqlanishini va o‗z vaqtida to‗ldirilishini ta‘minlash 
bo‗yicha mas‘ulligini oshirib borish, o‗z navbatida makroiqtisodiy ko‗rsatkichlarni 
ham yaxshilashga imkon beradi. Bu esa o‗z navbatida ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning zaruriy sharti hisoblanadi. 
Debitor va kreditor qarzdorlik bilan ishlash bir muncha murakkab jarayon. 
Negaki, ularning ikkinchi tomonga bog‗langanligi doimo ham manfaatli yechimlar 
chiqarishga imkon bermaydi. Bu borada analitiklar nimalarga ahamiyat qaratishi 
lozim: 
Birinchi navbatda analitiklar korxonaning moliyaviy-iqtisodiy holatini 
monitoring qilishi, moliyaviy aktivlar va passivlarni inventarizatsiyalashni amalga 
oshirishi lozim. Avvalo, navbatda qarz mavjudligi, uning miqdori, asosi va uni 
yuzaga kelish muddatlari dalilini aniqlashi lozim. 
Ikkinchidan vujudga kelgan qarzlarni so‗ndirish bo‗yicha yondashuvni 
tanlab olish lozim. Qonunchilik me‘yorlari kreditorga o‗z ixtiyoriga ko‗ra 
sudgacha hal qilish tusidagi choralarni ko‗rishga, sud instansiyalariga sud 
buyrug‗ini berish to‗g‗risidagi ariza bilan yoki qarzni undirish to‗g‗risida da‘vo 
arizasi bilan bevosita murojaat qilishni tanlash imkoniyatini ham ko‗zda tutadi. 
Uchinchidan qarzni undirishning tanlangan strategiyasiga (talabnomani 
qarzdorga yuborish, sudga murojaat qilish uchun hujjatlarni tayyorlash, majburiy 
ijro etish uchun ijro varaqasini berish va h.k.) muvofiq amalga oshiriladigan qarzni 

---

430 
so‗ndirishga qaratilgan aniq harakatlarni amalga oshirish orqali mavjud chigallikni 
hal etish yoki uni yumshatish choralarini ko‗rish lozim
52
. 
Qonunchilik bilan belgilanishicha, vujudga kelgan paytdan boshlab 90 kun 
o‗tgan debitorlik qarzi muddati o‗tib ketgan debitorlik qarzi deb tan olinadi.
53
Korxonada buning mavjudligi uning mansabdor shaxslariga 10 dan 15 EKIH 
miqdorida jarima solishga sabab bo‗ladi.
54
Binobarin, muddati o‗tgan debitorlik qarzi korxona boshqaruvchilariga ko‗p 
muammolar keltirishi mumkin. 
Qayd qilish lozimki, belgilangan muddatlarning o‗tishi kontragent 
tomonidan bajarilishi kerak bo‗lgan paytdan boshlanadi. Binobarin, muammoni hal 
qilish uchun taraflar shartnomaviy majburiyatlarni bajarish muddatlarini uzaytirish 
uchun qo‗shimcha kelishuvni rasmiylashtirishlari Yetarli bo‗ladi. Qarzdorga 
nisbatan birdaniga sud muhokamasi tashabbusi bilan chiqish va unga nisbatan 
majburiy undiruv choralarini qo‗llash umuman shart emas. 
Yuzaga kelgan majburiyatlarni uzoq vaqt va zo‗r berib undirishga harakat 
qilishdan yoki bu harakatlarning befoyda deb tan olgan holda qarz majburiyatlarini 
bekor qilishdan ko‗ra, uni vujudga kelishini oldini olgan maqbul hisoblanadi. 
Ya‘ni qarzdorlik haqida ushbu qarzdorlikning yuzaga kelgandan keyin emas, balki 
yuzaga kelgunga qadar qayg‗urgan maqbul hisoblanadi. Buning uchun nimalar 
qilish lozim. Avvalo kontragent bilan tegishli shartnomani rasmiylashtirish 
bosqichining 
o‗zidayoq taraflar majburiyatlarining aniq miqdorlari va 
majburiyatlarni ta‘minlash choralarini ko‗zda tutgan holda amalga oshirish 
mumkin. Bu shartlar qarzdorlik vujudga kelgan taqdirda uni so‗ndirishning 
qo‗shimcha kafolati bo‗ladi. 
Debitorlar va kreditorlar bizning strategik hamkorlarimiz hisoblanadi. 
Ularga nisbatan muomalada qonuniy va ijtimoiy normalardan kelib chiqqan holda 
52
https://www.norma.uz/bizning_sharhlar/debitorlik_qarzi_undirish_mumkin_emas_kechib_yuborilsin