Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Rentabellik ko„rsatkichlari va ularning o„zgarishiga ta‟sir etuvchi 
omillar tahlili (zanjirli usul) 
Yillar 
Rentabellik 
ko„rsatkichlari va 
ularning darajasi 
Ta‟sir birliklari va ta‟sir darajasi 
 
Aktivlarning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
Aktivlarning o‗rtacha 
yillik qiymatining 

---

420 
o‗zgarishi 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
3.8 
3.5 
-3,3 
Hisobot yili 
4.0
 
Farqi (+;-) 
0.2
 
7.3-3.8 
4,0-7,3 
Joriy aktivlarning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Joriy aktivlarning 
o‗rtacha yillik 
qiymatining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
17.0 
32,2 
-40,9 
Hisobot yili 
8.3
 
Farqi (+;-) 
-8.7
 
49,2-17,0 
8,3-49,2
Uzoq muddatli 
aktivlarning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Uzoq muddatli 
aktivlarning o‗rtacha 
yillik qiymatining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
4.9 
4,6 
-1,8 
Hisobot yili 
7.7
 
Farqi (+;-) 
2.8
 
9,5-4,9 
7,7-9,5 
Asosiy vositalarning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Asosiy vositalarning 
o‗rtacha yillik 
qiymatining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
7.1 
20,6 
-18,4 
Hisobot yili 
9.3
 
Farqi (+;-) 
2.2
 
27,7-7,1 
9,3-27,7 
Aylanma aktivlarning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Aylanma aktivlarning 
o‗rtacha yillik 
qiymatining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
61.9 
57,0 
-25,9 
Hisobot yili 
93.0
 
Farqi (+;-) 
31.1
 
118,9-61,9 
93,0-118,9 
O„z mablag„larining 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
O‗z mablag‗lari 
o‗rtacha yillik 
qiymatining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
6.5 
6,0 
-2,9 
Hisobot yili 
9.6
 
Farqi (+;-) 
3.1
 
12,5-6,5 
9,6-12,5 
Qarz kapitalining 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Qarz kapitali o‗rtacha 
yillik summasining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
9.2 
8,6 
-11,0 
Hisobot yili 
6.8
 

---

421 
Farqi (+;-) 
-2.4
 
17,8-9,2 
6,8-17,8 
Investitsiyalangan 
kapitalning 
rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Investitsiyalangan 
kapital summasining 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
82.5 
76,1 
-40,5 
Hisobot yili 
117.6
 
Farqi (+;-) 
35.1
 
158,6-82,5 
117,6-158,6 
Xodimlarga va ular 
nomidan qilingan 
xarajatlar rentabelligi 
Sof foyda 
summasining 
o‗zgarishi 
Xodimlarga va ular 
nomidan qilingan 
xarajatlar rentabelligi 
O‗tgan yil 
56.6 
52,2 
-28,9 
Hisobot yili 
79.9
 
Farqi (+;-) 
23.3
 
108,8-56,6 
79,9-108,8 
Sotuv rentabelligi 
Sotishdan yalpi 
foyda o‗zgarishi 
Sotishdan sof tushum 
o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
26.3 
32,8 
-20,7 
Hisobot yili 
38.4
 
Farqi (+;-) 
12.1
 
59,1-26,3 
38,4-59,1 
Ishlab chiqarish 
rentabelligi 
Sof foyda 
o‗zgarishi 
Asosiy va aylanma 
kapital o‗zgarishi 
O‗tgan yil 
35.8 
44,5 
-18,0 
Hisobot yili 
62.3 
Farqi (+;-) 
26.5 
80,3-35,8 
62,3-80,3 
Omilli tahlil natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada barcha 
rentabellik ko‗rsatkichlariga sifat omili bo‗lgan sof foydaning o‗sishi, mahsulot 
(ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foydaning o‗zgarishi ijobiy ta‘sir qilgan. 
Ikkinchi ta‘sir birligi bo‗lgan aktivlar, joriy aktivlar, uzoq muddatli aktivlar, 
kapital, qarz kapitali, investitsiyalangan kapital, xodimlar nomidan qilingan 
xarajatlar, sotuv hajmi, ishlab chiqarish xarajatlarining o‗zgarishi salbiy ta‘sir 
qilgan. Ularning mutlaq ta‘sir darajasini yuqoridagi jadval ma‘lumotlaridan ham 
ko‗rish mumkin.
 
 
11.17. Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash 
 
Foyda va rentabellikni oshirish imkoniyatlarini aniqlash va ular bo‗yicha 
yakuniy analitik xulosalarni tayyorlash, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda 
muhim masala hisoblanadi. Shu sababli ham moliyaviy natijalar va rentabellik 

---

422 
tahlilining yakunida korxonada foydani kelgusida o‗stirish yuzasidan (bo‗lib 
o‗tgan jarayonlar natijasi va boy berilgan) imkoniyatlarni kelgusida ishga solish va 
yuqori unum, natijaga erishish yuzasidan aniq chora-tadbirlarni belgilashga hamda 
sotishga alohida ahamiyat qaratiladi. 
Foyda va rentabellik doimo qator omillar hisobiga o‗zgarib boradi. Shu 
sababli ham, foyda va rentabellikni o‗stirish imkoniyatlarini o‗rganishda birinchi 
navbatda uning o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi omillarga ahamiyat qaratiladi. Ularning 
asosiylari qatoriga ishlab chiqarish xarajatlari, sotish hajmi ta‘sir birliklari 
kiritiladi. 
Ta‘sir etuvchi birliklarni ichki va tashqi omillarga bo‗lib o‗rganish ularni 
boshqarishni to‗g‗ri belgilash imkonini ham beradi. 
Foyda va rentabellik o‗zgarishiga ta‘sir etuvchi ichki omillarga quyidagilar 
kiradi: innovatsion aktivlarda mahsulotlarning yangi tarkibini yaratish va ularga 
xarajatlarni iqtisod qilishning texnologik yangiliklarini qo‗llash; tadbirkorlik 
layoqatining ustunligi; tovarlarning bozoriyligini ta‘minlashning muhim omili 
bo‗lgan mahsulot sifatini boshqarish; yangi texnika va texnologiyalarni qo‗llash 
orqali energiya tejamkorligi, moddiy xarajatlar yangi turlaridan foydalanish, 
ularning sarf me‘yorlarini kamaytirish; tovar, ish va xizmatlarning 
raqobatdoshligini oshirish; yangi bozorlarni o‗zlashtirish; mahsulotning xarajat 
sig‗imini kamaytirish; asosiy va aylanma kapitaldan imkon qadar samarali 
foydalanish; boshqaruv hisobi, ichki auditga muhim ahamiyat qaratish; samarali 
boshqaruv tizimini yo‗lga qo‗yish va h.k.lar kiradi. 
Tashqi omillar qatoriga: mamlakatda pul-kredit siyosati; byudjet -soliq 
siyosati; boj to‗lovlari va yig‗imlari ta‘riflari; tovar bozorlari konyunkturasi; 
inflyatsiya darajasi; ishlab chiqarish resurslari (yoqilg‗i, elektr energiya, xomashyo 
va materiallar) bahosining o‗zgarishi va boshqa omillar kiradi. 

---

423 
11.28-jadval