Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Boshqaruv, uning muhim elementlari 
Ko„rsatkichlar 
Tizimga kiruvchi birliklar 
Tasnifi 
Boshqaruv 
(Menejment)
 
Korxona 
faoliyat 
samaradorligini 
oshirishga 
yo‗naltirilgan 
zamonaviy 
tamoyillari, usullari, vositalari 
va shakllari majmui
 
Turli xil usullar, ishlarni tashkil etish 
va faoliyatni nazorat qilish bilan 
amalga 
oshiriladigan 
muayyan 
turdagi boshqaruv faoliyati
 
Boshqaruv obyekti
 
Iqtisodiy resurslar
 
Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida 
ulardan daromad olish maqsadidagi, 
shuningdek 
avvalgi 
faoliyat 
natijasida erishilgan barcha aktivlar
 
Boshqaruv 
subyektlari 
Rahbar xodimlar, menejerlar 
Resurslar, xarajatlar va daromadlar 
nazoratini amalga oshiruvchilar 
Boshqaruvning 
muhim elementi 
Rejalashtirish 
Xo‗jalik 
yurituvchi 
subyektning 
faoliyati, moliyaviy ahvoli, pul 
mablag‗larining harakati yuzasidan 
asoslangan, 
operativ, 
joriy 
va 
istiqboldagi 
ko‗rsatkichlarini 
belgilaydi 
Boshqaruvning 
muhim elementi 
Buxgalteriya hisobi 
Xo‗jalik 
yurituvchi 
subyektning 
faoliyat ko‗rsatkichlari, moliyaviy 
ahvoli, pul mablag‗larining harakati 
haqida samarali iqtisodiy qarorlar 
qabul 
qilish 
yuzasidan 
foydalanuvchilarning keng doirasini 
zarur 
bo‗lgan 
axborotlar 
bilan 
ta‘minlaydi 
Boshqaruvning 
muhim elementi 
Nazorat (audit) 
Xo‗jalik 
yurituvchi 
subyektning 
faoliyat ko‗rsatkichlari, moliyaviy 
ahvoli, pul mablag‗larining harakati 
haqidagi 
axborotlarning 
mulk 
egalari, 
davlat 
va 
boshqa 
subyektlarning manfaatlariga zid 
bo‗lmagan 
talablarga 
mosligini 
nazorat qiladi 
Boshqaruvning 
muhim elementi 
Tahlil 
Xo‗jalik 
yurituvchi 
subyektning 
faoliyat ko‗rsatkichlari, moliyaviy 
ahvoli, pul mablag‗larining harakati 
haqida axborotlar yuzasidan analitik 
xulosalarni 
chiqaradi, 
joriy 
va 
istiqboldagi 
rivojlanish 
ko‗rsatkichlariga baho beradi va 
ularni yaxshilash yuzasidan muhim 
chora-tadbirlarni belgilaydi. 
Globallashuv sharoitida zamonaviy rahbar samarali boshqaruv qarorlarini 
qabul qilish mezonlarini bilishi, o‗z faoliyat sohasidagi muammoni hal etishga 

---

10 
tizimli yondashishi, tanqidiy tahlil qilishi, ishlab chiqarishni sifat jihatdan yangi 
bosqichga ko‗tarish masalalariga e‘tibor qaratishi talab etiladi.
Subyektlar qabul qiladigan iqtisodiy qarorlarda pul mablag‗larini 
ko‗paytirish, ularning ko‗payish vaqtini aniq hisob-kitob qilish va natijaga 
erishishga umid qilishdagi qobiliyatini baholash muhim masala hisoblanadi. 
Bu borada tahlil: 
- xo‗jalik yurituvchi subyektlariga ichki va tashqi ta‘sir birliklarini hisobga 
olgan holda faoliyatning tizimli tahlilini amalga oshirishga; 
- xo‗jalik yurituvchi subyektlarining joriy va istiqboldagi ko‗zlangan 
maqsadlariga erishish yuzasidan mavjud imkoniyatlarni aniqlashga; 
- xo‗jalik yurituvchi subyektining rivojlanish tendensiyalari dinamikasiga 
baho berishga; 
- xo‗jalik yurituvchi subyektni kelgusida yanada rivojlantirish, mavjud 
imkoniyatlarini ishga solishning iqtisodiy, moliyaviy manbalarini izlab topish va 
amalga oshirishga yordam beradi.
Tahlil – boshqaruv faoliyatining sifatini oshirish va samaradorligini 
ta‘minlashning muhim dastagi sifatida boshqaruv qarorlarini qabul qilishning 
barcha bosqichlarida ishtirok etadi. 
Tahlilning zamonaviy shaklida aniq vazifalarni hal etishda yuksak 
professionallik, iqtisodiy-matematik modellar, axborot texnologiyalari, murakkab 
analitik yechimlarga tayanishi lozim. 
Tahlil – xo‗jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida obyektiv reallikni, 
jarayonlar, erishilgan natijalar yuzasidan real analitik xulosalarni tayyorlash, aniq 
chora-tadbirlarni belgilash va amalga oshirishda inson omilining ham muhim 
ekanligini qayd etadi.
O‗z navbatida tahlil: 
- boshqaruv jarayonini takomillashtirishga; 
- boshqaruv samaradorligini oshirishga; 
- boshqaruv sifatini ta‘minlashga; 
- raqobatbardoshlikni oshirishga imkon beradi. 

---

11 
Zamonaviy boshqaruvda tahlil – ilmlar va bilimlar tarmog‗ining ham muhim 
bo‗g‗ini sifatida xo‗jalik yurituvchi subyektlarning samarali faoliyatini yo‗lga 
qo‗yish, yo‗qotishlarning oldini olish va zararsiz ishlash, iqtisodiy va moliyaviy 
holatni yaxshilash, tahlikalarga bardoshlikni oshirishni ham muhim dastagi sifatida 
qaraladi.
Hozirgi vaqtda tahlil rivojlanishining yangi bir bosqichiga qadam 
qo‗ymoqda. Bu borada tahlilning tubdan yangi nazariyasi, uslubiyoti, amaliyoti 
shakllanish jarayoni kechmoqda. O‗zbekiston va xorijlik olimlar tomonidan 
tahlilning boshqaruvda operativlikni ta‘minlashga imkon beruvchi, joriy va 
istiqboldagi rivojlanishini belgilab beruvchi, iqtisodiy va moliyaviy axborotlar 
oqimining shakliga (moliyaviy, boshqaruv) mos tushuvchi, kommunikatsiya 
texnologiyalar, matematik modellar, statistik metodlarga asoslangan shaklini 
yo‗lga qo‗yishga harakatlar qilinmoqda.
3
Tahlilning raqobatdosh iqtisodiyotda, doiraviy kengligi yanada kuchayadi. 
Ayniqsa jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozlari sharoitida ularning yuzaga kelishini 
makro va mikroko‗lamdagi sabablarini tahlil qilish zaruriyati yanada ortadi. 
Negaki, har bitta (iqtisodiy, moliyaviy, tashkiliy va h.k.) jarayondagi o‗zgarishlar 
sabab va oqibat, ichki va tashqi omillar ta‘sirida tashxislanishi va yakuniy 
xulosalar bilan izohlanishi lozim. 
Bugungi kun iqtisodiyoti xo‗jalik subyektlari oldiga texnik-texnologik 
taraqqiyotga, ilm fanga asoslangan iqtisodiyotni yo‗lga qo‗yishga undamoqda. Bu 
esa o‗z navbatida boshqaruvchilardan samarali faoliyat shakllarini yo‗lga 
qo‗yishni, tadbirkorlikni faollashtirishni, individuallik va namunaviylikni 
kuchaytirishni talab etadi. Bu vazifalarning birontasini iqtisodiy, moliyaviy 
tahlilsiz amalga oshirib bo‗lmaydi. Bu borada avvalo, boshqaruvning o‗zini ham 
takomillashtirish masalasiga alohida ahamiyat qaratish lozim. Boshqaruv tizimi 
takomillashtirilmas ekan, uning muhim dastaklari takomillashtirilmaydi. Bugungi 
kunda boshqaruvning takomillashgan shakli sifatida uning korporativ shakliga 
3
Пронина В. С. Экономический анализ: перспективы развития // Молодой ученый.-2016. №27. 
С. 485-487. URL https://moluch.ru/archive/131/36374/ (дата обращения: 05.02.2018). 

---

12 
o‗tish yuzasidan dunyo amaliyotida yangi bir davr boshlanganligini qayd etish 
lozim.
4
An‘anaviy boshqaruv qarorlarini qabul qilish nazariyalarida boshqaruvning 
kompleks tahlil konsepsiyasiga alohida urg‗u beriladi. Boshqaruvning kompleks 
tahlil konsepsiyasi – boshqaruv qarorlarini qabul qilishda barcha jihatlarni hisobga 
olishni, ko‗plab soha mutaxassislarining hamkorlikda ishlashini talab etadi. 
Mazkur konsepsiyada qaror qabul qilishda samaradorligini belgilovchi mezonlar 
faqat miqdor ko‗rsatkichlar (quantitative indicators) bilan emas, balki sifat 
ko‗rsatkichlari (qualitative indicators) bilan ham baholanadi. 
Tahlilning boshqaruvdagi roli – boshqaruv subyektlariga boshqaruv 
obyektini (xo‗jalik jarayonlari va hodisalari, ularning samarasi va natijalari 
yuzasidan boshqaruvning) maqbul yechimlarini berish yuzasidan zaruriy 
axborotlar bilan ta‘minlashdan iborat. 
Tahlilning boshqaruvdagi o‗rni – xo‗jalik yurituvchi subyektlarning xo‗jalik-
tijorat-moliya faoliyatining joriy holatiga baho berish va uni kelgusida yanada 
rivojlantirish yuzasidan tizimli yechimlarni boshqaruv subyektlariga yetkazib 
berishdan iborat. 
Tahlilning boshqaruvdagi ahamiyatini – xo‗jalik yurituvchi subyektlar 
iqtisodiy, moliyaviy ahvoli, uning kelgusidagi kutilishlari, pul mablag‗lari kirimi 
va chiqimidagi ijobiy farqlanishlar, kapital hajmini oshirishdagi kompleks 
o‗rganishlarning zaruriyligini ifodalaydi.