Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

3. Auditorlik riski tushunchasi, auditorlik risklarining maqbul to’plami va 
unga ta’sir ko’rsatadigan shart-sharoitlar 
Yuqorida bayon etilganidek, 
auditorlik risklarining maqbul to’plami
bir 
qancha risklardan iborat.
Umumiy auditorlik amaliyotida 
auditorlik risklarining maqbul to’plami
ga 
quyidagicha yondashuv ishlab chiqilgan va ular ingliz tilidagi abbreviaturasi 
(bosh harflari) bo’yicha quyidagi formula ko’rinishida ifodalangan: 
DAR q IR x CR x DR 
DAR (Desired audit risk) – ARMT (auditorlik risklarning maqbul 
to’plami); 
IR (Internal risk) – IXR (ichki xo’jalik riski); 
SR (Control risk) – NR (nazorat riski); 
DR (Detection rick) – AR (aniqlanmaslik ya’ni xatolar va moliyaviy 
hisobotdagi kamchiliklarning aniqlanmaslik riski).
Demak, auditorlik risklarining maqbul to’plami (ARMT) ni va uni tashkil 
etuvchi tarkibiy qismlar (IXR; NR; AR)ni batafsil bayon qilish va mohiyatini 
o’rganish uchun quyidagi formula ko’rinishida ifodalaymiz hamda uning tarkibiy 
qismlarini alohida ko’rib chiqamiz: 
ARMT q IXR x NR x AR 

Аудитнинг умумий режаси №3-«Аудитни режалаштириш» номли АФМСга мувофиš тузилади. (¡з. Р. 
М. В. тасдиšлаган №54, 14. 10. 1999 й, ¡з. Р. АВ. да р¢йхатга олинган, №837, 10. 11. 1999 й.) 

---

77 
Ichki xo’jalik riski
–IXR (IR-Internal risk) – bu mazkur buxgalteriya 
schyotida, balans moddasida, bir turdagi xo’jalik muomalalari guruhida 
yaxlitlanganda, xo’jalik yurituvchi sub’ekt hisobotida jiddiy kamchiliklarning, 
bunday kamchiliklar ichki nazorat tizimi vositalari yordamida aniqlan-gunga 
qadar yoki ichki xo’jalik nazorati umuman yo’q bo’lganda, auditor tomonidan 
sub’ektiv tarzda aniqlanish ehtimoli tushuniladi. Ichki xo’jalik riskini baholashda 
auditor bir necha guruh omillarni e’tiborga olishi lozim.
Nazorat (nazorat vositalari) riski – NR (CR-Control risk) – bu korxonaning 
mavjud va muntazam qo’llanilib kelinayotgan buxgalterlik hisobi tizimi va ichki 
nazorat tizimi vositalari alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy ahamiyat-ga ega 
bo’lgan kamchiliklarni o’z vaqtida aniqlay olmaslik va tuzata olmaslik (yoki 
bunday kamchiliklar vujudga kelishining oldini olish) ehtimolining auditor 
tomonidan sub’ektiv tarzda aniqlangan ko’rsatkichidir. 
Aniqlanmaslik riski (AR) - ya’ni xatolar va moliyaviy hisobotdagi 
kamchiliklarning aniqlanmaslik (ko’zga tashlanmaslik) riski (DR-Detektion risk) 
– bu auditorlik tekshiruvi jarayonida qo’llaniladigan auditorlik amallarining 
buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda haqiqatan mavjud bo’lgan har biri 
alohida-alohida yoki birgalikda jiddiy hisoblangan xatolar hamda kamchiliklarni 
aniqlash imkoni yo’qligining ehtimolidir. Bunday ehtimollik auditor tomonidan 
sub’ektiv tarzda aniqlanadi. Shuningdek, auditor ishlarining sifat ko’rsatkichi, 
auditorning malakasi va muayyan auditorlik tekshiruvining o’tkazilish 
xususiyatlariga bog’liq.
Aniqlanmaslik riskini ikki guruhga bo’lish mumkin: 
1.
Tahliliy risk
–bu tahlil amallari (ishlari) bajarilganda jiddiy xatolarga yo’l 
qo’yilish riskidir. Bunday xatolarni auditor ko’rishi mumkin, ammo juda 
murakkabligi 
hamda o’zining maxsus malakasi etishmasligi sababli 
tushunmasdan o’tkazib yuborishi mumkin.
2.
Tanlashdagi risk
–bu jiddiy xato-kamchiliklarning nazorat testlarini 
o’tkazish (tanlab olish) chog’ida ham, xo’jalik muomalalarini mohiyatan 
tekshirish chog’ida ham aniqlanmay qolish ehtimolidir.

---

78 
Aniqlanmaslik riski - auditorlik faoliyatining sifati va samaradorligini 
baholaydigan ko’rsatkich bo’lib, u muayyan auditorlik tekshiruvini o’tkazish 
tartibiga, hamda auditorlar malakasi va ularning xo’jalik yurituvchi sub’ekt 
faoliyati bilan oldindan tanishlik darajasiga bog’liq. Auditor ichki xo’jalik riski 
va nazorat vositalarining riskini baho-lash asosida o’z faoliyatida yo’l qo’yishi 
mumkin bo’lgan aniqlanmaslik riskini aniqlashi lozim. Aniqlanmaslik riski-ning 
imkon qadar pasaytirilgan ko’rsatkichini hisobga olgan holda tegishli auditorlik 
amallarini rejalashtirishi lozim.

---

79