Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

Birinchi usul. 
Bu usulga muvofiq auditor yuqorida keltirilgan asosiy 
ko’rsatkichlardan muayyan korxona uchun eng mos keladiganlarini tanlab olishi 
mumkin.
Ikkinchi usul
ga muvofiq yuqorida tavsiya qilingan barcha ko’rsatkichlar 
hisoblab chiqarilib, eng kichik summa asosiy ko’rsatkich deb qabul qilinadi. 
buning uchun quyidagi hisob-kitoblar bajariladi.
Muhimlik darajasini hisoblash jadvali.
Asosiy ko’rsatkichlar
A
sos
iy 
ko’
rsa
tki
ch 
qi
y
m
at
i, 
m
. 
s.
%
Muhi
m
li
k
dar
aj
as
i 
sum
m
asi
,
m
. 
s.
Mahsulot(ish, xizmat)larni sotishdan olingan tushum
723491, 0
5
36175, 0
Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) larning ishlab chiqarish tannarxi 
177826, 0
3
5335, 0
Jami davr xarajatlari
32833, 0
3
985, 0
Balansning jami summasi
241567, 0
2
4831, 0
Korxonaning xususiy kapitali (balans passivi I bo’lim)
135945, 0
10
13595, 0
Korxonaning umumiy xarajatlari
322762, 0
2
6455, 0
Taqsimlanmagan foyda
23819, 0
2
476, 0
Buning uchun xo’jalik yurituvchi subektning moliyaviy hisobotidan olingan 
asosiy ko’rsatkichlar jadvalning 2-ustuniga yoziladi. 3-ustunidagi ko’rsatkichlar 
(%) auditorlik tashkilotining ichki standarti(yo’riqnomasi)da aniqlangan bo’lishi 
va doimiy qo’llanilishi lozim. 4-ustundagi ko’rsat-kichlar 2-ustundagi 
ko’rsatkichlarni 3-ustundagi ko’rsatkichlar (%) ga ko’paytirib, 100 ga bo’lish 
yo’li bilan aniqlanadi.
Demak, ikkinchi usul bo’yicha auditor muhimlik darajasi sifatida eng kichik 
summa, 476, 0 ming so’mni tanlaydi.
Uchinchi usul
4-ustundagi ko’rsatkichlarning o’rtacha miqdori quyidagicha 
aniqlanadi: 

---

73 
(36175, 0=5335, 0=985, 0=16272, 0=70795,
6=6455, 0=476, 0):7=19499, 0 
Eng past ko’rsatkich o’rtacha ko’rsatkichdan qanchaga farq qilishini 
aniqlaymiz: 
(19499, 0-476, 0):19499, 0x100%=97, 60% 
Eng yuqori ko’rsatkichning o’rtachadan farqi: 
(36175, 0-19499, 0):19499, 0x100%=85, 5% 
Har ikkala holatda ham eng yuqori va eng past ko’rsat-kichlarning o’rtacha 
ko’rsatkichdan farqi sezilarli darajada ya’ni 20% dan katta bo’lganligi sababli eng 
yuqori (36175,0 m.s.) va eng past (476,0 m.s.) ko’rsatkichlar hisob-kitobdan 
chiqarib tashlanadi. Bu ko’rsatkichlar keyinchalik o’rtacha miqdorni hisoblashda 
qo’llanilmaydi. Qolgan ko’rsatkichlar asosida yangi o’rtacha miqdor aniqlanadi.
(5335, 0=985, 0=16272, 0=70795, 0=6455):5=19968,5 m.s. 
Olingan miqdor(19968, 5 ming so’m)ni 20000,0 ming so’mgacha yaxlitlash 
va mazkur miqdor ko’rsatkichini Muhimlik darajasining qiymati sifatida 
foydalanish mumkin. Muhimlik darajasining yaxlitlanguncha va yaxlitlangandan 
so’ngi qiymati o’rtasidagi farq: 
(20000, 0-19968, 05):20000, 0x100%q0, 1% ni tashkil etib, 20% lik ko’rsatkich 
doirasida. 
Faraz qilaylik, agar auditor 20000, 0 ming so’mlik xatoni o’tkazib yuborishi 
mumkin bo’lsa, u holda ushbu summa aktiv va passiv o’rtasida teng taqsimlanishi 
lozim. (ya’ni ham aktiv bo’yicha, ham passiv bo’yicha yo’l qo’yilgan xato 10000, 
0 ming so’mdan to’g’ri keladi). Auditor o’zining amaliy ish tajribasi va korxona 
faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda xatoni taqsimlashning 
boshqacha nisbatini ham qo’llashi mumkin. Shundan so’ng oldin muhimlik 
darajasi balans aktivi va passivning ahamiyatli moddalari o’rtasida, ularning jami 
summadagi ulushlariga mutanosib ravishda taqsimlanadi.
Ushbu usulda nazorat vositalari riskining hisobga olinmasligi uning asosiy 
kamchiligi hisoblanadi.
Agar audit o’tkazish jarayonida aniqlangan va taxmin qilingan xatolar ko’p 

---

74 
yoki kam, ammo umuman olganda kattaligi bo’yicha muhimlik darajasiga yaqin 
va (yoki) xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisob yuritishida va moliyaviy hisobotni 
tayyorlashda tegishli me’yoriy hujjatlardan chetga chiqishi, biroq chetga 
chiqishlar so’zsiz jiddiy deb tan olinmaydi, auditor o’zining professional fikr-
mulohazalaridan foydalangan holda, mas’uliyatni o’z zimmasiga olishi lozim va 
mazkur vaziyatda tekshirilayotgan buxgalteriya hisobotidagi jiddiy kamchiliklar 
haqida xulosa qilishi yoxud tegishli fikrlarni auditorlik xulosasiga kiritishning 
zarurligi haqida qaror qabul qilishi kerak.