Transport logistikasi

1 - BOB. LOGISTIKA. LOGISTIKAGA KIRISH
1.1. Logistikaning mohiyati va asosiy qoidalari 
Boshqaruvning har qanday darajasida iqtisodiyot resurslar (mehnat 
va tabiiy), ishlab chiqarish vositalari, mehnat obyektlari va mahsulotlari, 
ishlab chiqarish va savdo infratuzilmasi, moliya, iqtisodiy bilim va 
axborotlardan foydalanishga asoslanadi. Inson resurslari mehnatga 
layoqatli aholini anglatadi; tabiiy resurslar — yer, oʻsimliklar, foydali 
qazilma minerallar, suv, havo, iqlim sharoitlari; ishlab chiqarish 
vositalari – mashinalar, uskunalar, ishlab chiqarishga moʻljallangan 
binolar va inshootlar; mehnat vositalari va mahsulotlari – qayta islash 
oqibatida tayyor mahsulotga aylanuvchi materiallar; sanoat va tijorat 
infratuzilmasi —ishlab chiqarishga xizmat quluvchi, transport, aloqa, 
saqlash, elektr va suv ta‘minoti, kanalizatsiya, savdo va taqsimot xizmati 
tizimi va obyektlari kompleksi; moliya resurslari - mahsulotlarni 
yaratish va amalga oshirish bosqichlarida yuzaga keladigan pul 
munosabatlari; iqtisodiy bilimlar va axborot deyilganda esa – iqtisodiy 
jarayonlar bilan bogʻliq ilmiy nazariyalar va ma‘lumotlar tusuniladi. 
Iqtisodiy resurslar hajmi doimo cheklangan. Shuning uchun 
iqtisodiyotni oqilona boshqarish kerak, bu esa resurslarni eng yaxshi 
foydalanish u jamiyat manfaatlari va ehtiyojlarini qondirishga xizmat 
qiluvchi eng samarali qarorlar va harakatlarni izlash va tanlashni 
nazarda tutadi. Optimal yechimlar – cheklangan resurslar bilan yaxshi 
natijalarga erishish imkonini beruvchi yechimlardir. 
Iqtisodiyot nafaqat resurslar, obyektlar va ishlab chiqarish 
jarayonlari, shuningdek mahsulot va xizmatlarni tarqatish, bunday 
jarayonlar tashkil etish va boshqaruv tizimlari, balki boshqarishning 
murakkab qonunlarini aks ettiruvchi, koʻrsatilgan muammolarni hal 
qilishning nazariy va amaliy vositalarini aks ettiruvchi keng maxsus 
ilmiy bilimlar sohasidir. Zamonaviy ta‘limni iqtisodiyot, uning 
rivojlanish qonuniyatlari va tarkibiy qismlarini bilmasdan oʻrganishni 

---

9 
tasavvur qilish mumkin emas. U nafaqat maishiy turmushga, balki 
biznes, sanoat va xizmatlarning iqtisodiy xoʻjaligiga, butun mamlakat va 
umuman jahon hamjamiyatiga qoʻllanila boshladi. 
Bozor iqtisodiyoti uch asosiy oʻzaro bogʻlangan boshqarish 
vositalari – menejment, marketing va logistikani oʻz ichiga oladi. 
Menejment
– mavjud iqtisodiy resurslardan samarali foydalanish 
orqali maksimal foyda olishga qaratilgan boshqaruv faoliyatini nazarda 
tutadi. Bu faoliyat bilan shugʻullanuvchi mutaxassislar menejerlar deb 
ataladi. 
Marketing
–
 
bozor tadqiqot uchun zarur boʻlgan, qidirish va sotib 
olish imkoniyatlari tanlash uchun, va mahsulotlar va xizmatlar sotish, 
kompaniya maksimal foyda keltiruvchi bunday narx siyosatini 
shakllantirish uchun zarur. Marketing bilan shugʻullanuvchilar 
marketologlar deb nomlanadi. 
Logistika
– menejment va marketing bilan funksional bogʻliq boʻlib 
va iqtisodiy resurslar oqimlarini oʻz joylardan umumiy isteʻmolchiga 
yetkazib berish xarajatlarini va vaqtini optimallashtirish bilan bogʻliq. 
Bu boshqaruv vositasi bilan ishlovchi mutaxassislar logistlar deb ataladi. 
Logistika nima va nima uchun bugungi kunda u tadbirkorlar, 
menejerlar, reklamalar, ta‘minot zanjiri mutaxassislari, transport, saqlash 
va ekspeditorlik biznesida, axborot texnologiyalari, moliyaviy, sugʻurta, 
xavfsizlik tuzilmalari, olimlar, davlat nazorat apparatining xodimlari 
orasida juda koʻp eʻtibor va qiziqish uygʻotmoqda? 
―Logistika‖ atamasi bozor iqtisodiyotini isloh qilish va 
xususiylashtirish bilan birga, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari, ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar, infratuzilmaning davlat 
mulkchiligidan 
salmoqli ulushini xususiy tarmoqqa oʻtkazish bilan birga kirib keldi. 
Bundan oldin, ishlab chiqarish vositalari, bu vositalardan foydalanib 
tayyorlangan barcha mahsulotlar va infratuzilma davlatga tegishli boʻlib, 
ma‘muriy-buyruqbozlik boshqaruv usullari asosida korxonlarning 
barcha ishlab chiqarish-xoʻjalik aloqalarini, barcha ichki va tashqi 
savdoni shakllantirgan, tashkil qilgan va boshqargan. Davlat kuchli 
markazlashgan boshqaruvga ega boʻlgan holda, iqtisodiyotda inqirozli 

---

10 
vaziyatni 
yuzaga 
kelishi, 
korxonalardan 
iqtisodiyotni 
bozorni 
boshqarishning samarali vositalaridan faol foydalanishni talab qildi. 
Bunday vositalardan biri logistika hisoblanadi, chunki uning 
yondashuvlari va funksiyalari asosan korxonalar oʻrtasida samarali 
optimal aloqalarni shakllantirish, resurslar harakati uchun xarajatlarni va 
vaqtni kamaytirish va shuning uchun mahsulot narxini qayta taqsimlash 
va bozorlarda raqobatbardoshligini ta‘minlashga qaratilgan. 
Logistika 
– 
resurslar 
harakati 
sohasidagi 
xarajatlarni 
kamaytirishning eng muhim vositasi deb e‘tirof etish mumkin. 
Zamonaviy bozor iqtisodiyotida obyektiv ravishda resurslar harakatining 
(oʻzgarishining) uchta sohasi: mahsulot ishlab chiqarish sohasi, 
mahsulot va xizmatlar aylanmasi (muomalasi) sohasi, mahsulot va 
xizmatlar isteʻmoli sohalari mavjud va oʻzaro ta‘sir koʻrsatadi. 
Mahsulot ishlab chiqarish sohasining rivojlanishi bilan u yanada 
murakkablashadi, chunki mahsulotni yaratishda koʻpincha butun 
dunyodagi (―global ishlab chiqarish‖ deb ataladi) joylashgan koʻplab 
kompaniyalar ishtirok etadi. Mahsulot va xizmatlarni iste‘mol qilish, oʻz 
navbatida, xaridorning individual talablariga yoʻnaltirilgan holda xilma-
xillashib bormoqda. Bunday sharoitda korxona-vositachilarga, mahsulot 
va xizmatlar muomalasi sohasidagi harakatlarning, ya‘ni ishlab chiqarish 
va iste‘mol sohalari oʻrtasida favqulodda ehtiyoj vujudga keladi. Ushbu 
kompaniyalar, kompaniyaning ulgurji va chakana savdo vakili, yuk 
tashish, transport, aloqa, saqlash va qadoqlash, qishloq xoʻjaligi, 
moliyaviy, axborot, bozor, reklama, sugʻurta, bojxona, xavfsizlik 
tashkilotlari, mahsulot bozori infratuzilmasini shakllantirish. 
―Infratuzilma‖ atamasi lotincha soʻzlardan kelib chiqqan — 
infra, 
ma‘nosi ―quyida‖, va 
tuzilma
— ―tuzilish‖ boʻlib, mahsulot bozori 
infratuzilmasi iqtisodiy oqim jarayonlarining normal ishlashi uchun 
mas‘ul boʻlgan korxona va tashkilotlarning noishlab chiqarish 
majmuasini anglatadi. 
Chakana bozorning infratuzilmasi sohasida yangi mahsulotlar 
yaratilmaydi, balki iqtisodiyotning ishlab chiqarish sektori chiqargan 
mahsulotlar tannarxini oshiradi. Infratuzilma bilan bogʻliq ushbu 
qoʻshilgan qiymat mahsulot-mahsulot boyliklarini boshqarish, 

---

11 
markirovkalash, ekspeditorlash, yuklash, tashish, tushirish, saqlash, 
sugʻurtalash, omborxonalarda qayta ishlash, qoʻriqlah va sotish bilan 
xizmatlarni amalga oshirish, ularga daromad soligʻi, aksiz soligʻi va 
ustamalar solish bilan bogʻliq. 
Samarali infratuzilma mahsulotlar narxiga qoʻshiluvchi xarajatlarni 
optimallashtirishni oʻz ichiga oladi, bu uning raqobatbardoshligini va 
shuning uchun mahsulot bozorida ushbu mahsulotga boʻlgan talabni 
ta‘minlashi kerak. Bugungi kunda mamlakatimizda bunday qoʻshilgan 
xarajatlar ulushi koʻpincha mahsulotlar tannarxining 1/3 qismidan oshib 
ketadi. Bu koʻrsatkich boʻyicha mamlakatimiz, afsuski, ulgurji savdo, 
saqlash, transport xoʻjaligi, ularga xizmat koʻrsatish uchun yuqori 
tariflar, mahsulot oqimlarini samarasiz tashkil etish va boshqarilishi 
tufayli koʻp mamlakatlardan oldinda bormoqda. 
Jahon tajribasi shuni koʻrsatadiki, logistika bu xarajatni 
kamaytirishda va savdo oqimlarini tezlashtirishda strategik muhim rol 
oʻynashi kerak. Bu rol logistikaning quyidagi maqsadli qoidasiga 
asoslanadi: bozor zarur miqdordagi zarur sifatdagi mahsulotlar bilan oʻz 
vaqtida belgilangan manzilga yetib olishi kerak optimal xarajatga imkon 
beradi. 
Taqsimotni takomillashtirish yoʻllarini tahlil qilish va qidirish 
logistikaning eng muhim postulati – tizimli yondashuv asosida 
ta‘minlanadi. Demak, mahsulot taqsimotining butun oqim jarayonini 
ushbu jarayonning barcha ishtirokchilari manfaatlarini muvofiqlashtirish 
asosida uning tarkibiy bosqichlari va elementlarini birlashtirish va 
integrasiyalash deb hisoblashingiz kerak. 
Tizimli yondashuvining asosiy vazifasi – taqsimot jarayonini 
optimallashtirish, hal etilmagan muammolarni aniqlashga yordam 
beruvchi murakkab oʻzaro bogʻliq tadbirlarni ishlab chiqish, resurslarni 
ustuvor eʻtibor va jamlashni talab qiladi. 
Tizim – logistik yondashuv joriy jarayonlarni optimallashtirishning 
iqtisodiy usullari va nazariyalaridan foydalanish orqali taqsimlashning 
eng samarali variantini yaxshiroq borishni tanlashni oʻz ichiga oladi. 
Aynan tizimli yondashuv logistikadan nafaqat mahsulotlar harakati 
jarayonlarini optimallashtirish uchun foydalanish imkonini beradi, balki 

---

12 
tadqiqot va tajriba logistika optimallashtirish faoliyati bilan bogʻliq 
koʻplab boshqa oqim jarayonlari uchun samarali imkoniyatlar yaratadi.