Transport logistikasi

Axborot oqimi 
Moliyaviy oqim 
Moddiy oqim 
Xizmatlar oqimi 

---

21 
2.2. Logistik tizim umumiy nazariyasi 
―Tizim‖ atamasini keng ishlatish yunoncha 
systema
soʻzidan kelib 
chiqqan boʻlib, u tom ma‘noda umumiy strukturaning ichki birligini 
ta‘minlaydigan munosabatlarda boʻlgan qismlardan (elementlardan) 
tashkil topgan qandaydir bir butunlikni anglatadi. Bu soʻz boshqa soʻzlar 
bilan birgalikda taniqli atamalarni hosil qiladi: ―quyosh tizimi‖, 
―boshqaruv tizimi‖, ―transport tizimi‖, ―tizimlilik‖, ―tizimli yondashuv‖, 
―tizimli tafakkur‖ va boshqalar. 
―Tizim‖ soʻzini qadimgi, oʻrta va yaqin oʻrta asrlarda yashagan 
taniqli olimlar va faylasuflar asarlarida topish mumkin. Biroq umumiy 
tizimlar nazariyasining ilmiy asosi oʻtgan asrning boshlarida qoʻyilgan 
edi. Bu nazariyaning asoschilaridan biri — rus faylasufi va iqtisodchisi 
Aleksandr Bogdanov (asl familiyasi Malinovskiy, 1873-1928). U 
dunyoda birinchilardan boʻlib ―tizimlilik‖ tushunchasini kiritdi, 
tizimning tarkibiy barqarorligi gʻoyasini tushuntirdi, ularni shakllantirish 
va tartibga solish qonuniyatlarini belgilab berdi. A. A. Bogdanov 
Germaniyada chop etilgan maqolasida, umumiy tizimlari nazariyasi 
konseptual asoslarini asoslab bergan. Ular bilan avstriyalik biolog va 
faylasuf Lyudvig fon Bertalanfi (1901-1972) tanishgach, shu asosda 
oʻzining asarlarida umumiy tizimlar nazariyasini ishlab chiqqan, bu 
nazariyani fan va hayot faoliyatining turli sohalarda qoʻllash 
mumkinligini isbotlab bergan. 
Tizimlar umumiy nazariyasi tizimlarning universal modellarini, 
ularning 
strukturalarini, 
oʻzgarish dinamikasini va rivojlanish 
uslubiyаtlarini ishlab chiqish boʻyicha ilmiy yoʻnalishdir. 
Tizimga xos boʻlgan uchta asosiy xususiyat mavjud. Ulardan 
birinchisi tizimlarning yaxlitligi va qismlarga (elementlarga) boʻlinishini 
tavsiflaydi. 
Yaxlitlik 
tizimni 
tashkil 
etuvchi 
elementlarni 
boʻlinmasligini, birligini va mosligini anglatadi. Element deyilganda 
boʻlinmaydigan, 
funksional 
ajratilgan 
(alohidalangan) 
obyekt 
tushuniladi. 
Bu xossani yaxshiroq tushunish uchun davlatning hududiy yaxlitligi 
haqidagi taniqli konsepsiyani esga olish kerak. 

---

22 
Tizimni tahlil qilish yoki ularning har birini oʻrganish uchun shartli 
ravishda elementlarga ajratilishi mumkin. Biroq, elementlarga sun‘iy 
fizik boʻlinishda va munosabatlarining buzilishida u yaxlitlik 
xususiyatini yoʻqotadi va sistemalilik xarakterini yoʻqotadi. 
Aynan elementlar aro ichki tizimli aloqalarning mavjudligi ixtiyoriy 
tizimning ikkinchi muhim xususiyati hisoblanadi.
Va nihoyat, har qanday tizimning uchinchi xususiyati uning 
integrativ (birlashtirish) xususiyatida namoyon boʻladi. Bu tizim 
elementlarining alohida har birida mavjud boʻlmagan funksional 
imkoniyatlarga faqat shu komponentlarini birlashtirib, erishishi 
mumkinligidan iborat. Masalan, metropoliten temir yoʻlli tunnellar, 
eskalator liniyalariga ega boʻlgan stansiya, elektr poyezdlar, elektr 
ta‘minoti uskunalari, ventilyatsiya kabi elementlardan iborat. Bu 
elementlarning har biri oʻz vazifalari mavjud, lekin faqat bir butunga 
birlashgan holda ularning yangi funksiyasi — yoʻlovchi tashish 
qobiliyati yaratiladi. 
Tizimlarning umumiy nazariyasidan ularning oddiy, murakkab va 
katta turlari ma‘lum. 
Oddiy
tizim (ba‘zan birinchi darajali tizim ham deb ataladi) juda 
cheklangan miqdordagi elementlar va ular oʻrtasidagi munosabatlardan 
iborat. 
Murakkab
tizim koʻp sonli elementlar va tarmoqlangan 
bogʻlanishlar bilan xarakterlanadi. Ikkinchi darajadagi bunday tizimlar, 
ammo tahlil qilish va tahlil qilish bir nechta oddiy tizimlarga boʻlinishi 
mumkin, ular murakkab tizimning qismlari hisoblangan holda, uning 
tizimosti rolini oʻynaydi. 
Katta
tizim, yoki uchinchi darajali tizim bir necha murakkab 
tizimlardan tashkil topgan boʻlib, oʻz navbatida uning ostki tizimlariga 
aylanadi. 
Elementlarni oddiy tizimga, oddiy tizimlarni — murakkab 
tizimlarga, murakkab tizimlarni esa — katta tizimlarga nima 
birlashtiradi? Bu savolga javob tizimni tashkil etuvchi omilni 
aniqlashdan iborat. Bunday omil tizimning maqsadi hisoblanadi. 

---

23 
Maqsadga erishish uchun ham birlashish sodir boʻladi. Aynan 
tizimlashtiruvchi faktor – har qanday tizimning yuzaga kelish manbai va 
uning barqarorligini saqlash vositasi hisoblanadi. 
Tizimlar 
adaptiv
(―moslashuvchan‖) va 
noadaptiv
("qattiq") 
turlarga boʻlinadi. Birinchisi mustaqil ravishda moslashuvchan, mavjud 
boʻlgan sharoitga tarzda moslasha oladi. Masalan, aviatsiyada 
avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimida muayyan parvoz sharoitlariga 
uchish (avtopilot) oʻz-oʻzini moslashtirish imkoniyatiga ega. Keng 
tarqalgan umumiy inson-mashina boshqaruv tizimi adaptatsiya 
imkoniyatiga ega. 
Noadaptiv tizimlarda faoliyatining oʻzgaruvchan sharoitlariga javob 
sifatida oʻz-oʻzini boshqarish uchun hech qanday imkoniyat mavjud 
emas. Bu esa bunday tizimlar reaksiyalarining funksional cheklanganlik 
(birqiymatlilik) holatiga olib keladi. Bunday tizimlarga misol sifatida 
etalon vaqt, oʻlchov va oʻgʻirlik tizimlarini keltirish mumkin. 
Qaralgan umumiy tizimlar nazariyasining asosiy qoidalari ilmiy va 
amaliy faoliyatning koʻplab sohalarida, jumladan, oqim jarayonlarini 
(ya‘ni logistikani) tashkil etish va nazorat qilish bilan bogʻliq boʻlgan 
tizimli yondashuvdan foydalanishga imkon beradi. 
Faqatgina tizimli yondashuv oʻrganilayotgan jarayonini umumiy 
maqsad bilan birlashtirilgan oʻzaro bogʻliq elementlar yoki tizimlar 
majmui sifatida ifodalashga yordam beradi. Logistika metodologiyasi 
tizimli yondashuvga asoslangan deb qat‘iy ta‘kidlash mumkin. Shuning 
uchun, ―logistik tizimi‖ tushunchasi ham logistikaning nazariy 
apparatida fundamental hisoblanadi. 
Logistik tizim tushunchasi ostida funksional bogʻliq elementlarning 
(jarayonlar, davrlar, obyektlar) optimallashtiririlgan majmui tushuniladi, 
bu orqali moddiy, moliyaviy, axborot oqimlar harakatlanadi, va ularning 
harakati uchun xizmat oqimlari jalb qilinadi. Tizimli yondashuv 
maqsadga erishish uchun bu barcha elementlarning muvofiqlashtirilgan 
faoliyatini – xarajatlarni, vaqtni kamaytirish va xizmat koʻrsatishni 
yaxshilashlarni oʻz ichiga oladi. 
Yuqorida ta‘kidlanganidek, tizimlarni loyihalash va tahlil qilishda 
ularni elementlar va quyi tizimlarga boʻlish mumkin. Logistik tizimlarda 

---

24 
odatda funksional va ta‘minlovchi maqsadli kichik tizimlar (tizimosti) 
ajratib koʻrsatiladi. 
Funksional tizim osti
mahsulot yoki yuk oqimlarini (transportirovka, 
saqlash, qadoqlash, zahiralarni boshqarish) va jamoat transportida 
yoʻlovchi oqimlarini (avtomobilga chiqish uchun qulay yondashuvni 
ta‘minlash, avtomobil kutish joyida xizmat koʻrsatish, yoʻlovchi tashish 
va yoʻlda ularning xizmati, koʻchirish, yuklarni saqlash va boshqalar) 
harakatlantirishda logistikaning asosiy vazifalarini optimal amalga 
oshirish bilan bogʻliq boʻlgan elementlarni birlashtiradi. 
Ta’minlovchi tizimosti
funksional quyi tizimlarni qoʻllab-
quvvatlashga qaratilgan. Uning elementlar bazasiga informatsion, 
moliyaviy, ekspeditorlik, sugʻurta, ma‘lumotnoma, xavfsizlik, tibbiy va 
boshqa funksiyalar kiradi.
Har qanday logistik tizimning eng muhim xususiyati uning 
sinergiyasi 
hisoblanadi. Bu xususiyat logistik tizimni tashkil etgan quyi 
tizimlarning birgalikdagi harakati natijasida namoyon boʻladi. Bu 
birikmaning umumiy ta‘siri barcha quyi tizimlar tomonidan alohida 
yaratilgan effektlar yigʻindisidan yuqori boʻladi. Bu xossa birinchi bor 
nemis olimi German Haken tomonidan nazariy asoslangan. Hayotda 
ham koʻpincha sinergetika effektiga intilamiz, vaqt va xarajatlarni tejash 
uchun u yoki bu harakatlarni (ishlarni) birlashtirishni rejalashtiriladi. 
Transport dispetcheri mehnati bilan bogʻliq bir misol keltirish 
mumkin. Unga oʻz vaqtida optimal boshqaruv qarorlar qabul qilish 
uchun bir vaqtning oʻzida turli manbalardan sinxron kelayotgan 
axborotlarga toʻliq ega boʻlishi zarur. Ushbu ma‘lumotni toʻliq olish, 
lekin izchil yoki kech olish dispetcherga vaziyatni toʻliq tasavvur qilish 
va eng yaxshi qaror qabul qilish imkoniyatini bermaydi.