Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik
-§. Noshtat patronlardan foydalanib otilgan o‘q va gilzalar
Yüklə 39,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-§. Noshtat patronlardan foydalanib otilgan o‘q va gilzalar
tadqiqotining o‘ziga xos xususiyatlari Ekspertiza jarayonidagi kriminalistik tadqiqotlarning maqsadi, ko‘zdan kechirishda vujudga kelgan dastlabki tusmollar va xulosalarni tasdiqlash yoki inkor qilish, ko‘rilayotgan jinoyat ishi bo‘yicha daliliy yoki isbotlov ahamiyatiga ega bo‘lgan ilmiy asoslangan ma’lumotlarni olishdan iborat. Ekspert–kriminalistik tadqiqotlarning metodikasi ekspertlar oldiga quyilgan savollarga aniq javob berishga yo‘naltirilgan hamda muayyan ketma-ketlikda keladigan turli ishlar, jarayonlar va operatsiyalar majmuadan iborat. Noshtat patronlarning o‘q yoki gilzalarini tekshirish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadqiqotlar shtatli patronlarning tadqiqotlar metodikasidan farq qilmaydi. Shuning uchun, patronlarni otishda, ulardan otish uchun mo‘ljallanmagan qurollardan foydalanilganlik faktini o‘z vaqtida aniqlash va xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida, tekshirilayotgan o‘q va gilzalarda bo‘lgan, ushbu patronlar otishga mo‘ljallanmagan quroldan otilganligini ko‘rsatuvchi izlarning mavjudligi yoki yo‘qligiga e’tibor berish lozim. Noshtat patronlar bilan otishda vujudga keladigan izlarni quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin: a) muayyan bir turdagi o‘qotar qurollarning qismlaridan qolgan izlar, jumladan, boyok urgichi, patron tayanchi (zatvor chuqurchasi), qaytargich ishchi sirti, chiqarib tashlagich ilmog‘ining izlari va hokazo; b) ishlatilgan qurol qismlaridan qolgan, patronning mos bo‘lmagan quroldan otilganligini ko‘rsatuvchi izlar (gilza korpuslarining shishib qolishi yoki yorilishi, o‘qlarning deformatsiyalanishi, o‘qlar sirtidagi narezlar maydonlari izining o‘ziga xosligi va hokazo). 240 Biror o‘qotar quroldan otishda noshtat patronlardan foydalanishning eng asosiy sharti — bunday patronlarning ushbu qurol stvolining patrondoniga joylashishidir. Agar, noshtat patron gilzasining o‘lchamlari qurol patrondoni o‘lchamlaridan kichik bo‘lsa, u holda bunday patronlarni qurol patrondonida biror usulda (vaqtinchalik yoki doimiy moslamalar yordamida) mahkam o‘rnatilishini ta’minlash kerak. Bu noshtat patronning gilzasi ishlatilayotgan qurol stvolining patrondoni bilan uzunligi va diametri bo‘yicha mos tushish kerak degan ma’noni anglatadi. Chunki, patron gilzasini qurol patrondonidan biroz chiqib turishi (3 mm gacha) yoki noshtat patronning ishlatilayotgan qurol magaziniga sig‘maydigan darajadagi uzunlikka ega bo‘lishi birorta o‘qotar quroldan noshtat patronlar bilan otishda unchalik xalal bermaydi, bundan tashqari, patronlarni patrondonga magazindan jo‘natmasdan, ularni qo‘l bilan o‘qlash mumkin. Noshtat patron gilzasining shakli, uzunligi va diametrlarining ishlatilayotgan qurolga mos kelmasligini, ushbu patron gilzasining korpusida unga mos kelmaydigan tur, namuna yoki rusumdagi quroldan foydalanib otilganligini ifodalovchi izlar ko‘rsatadi. Bu kabi izlarga gilzalar korpusidagi shishib qolishlar yoki yorilishlar kiradi. Masalan, butilkasimon shakldagi gilza og‘zining silindrsimon shaklga kelib qolish darajasidagi ishib qolishi, uning og‘iz kesimining shakli aylana emas, ko‘p burchakli bo‘lib qolishi hamda ushbu gilza og‘iz qismining sirtida narezlar maydonlari izlarining bilinar–bilinmas mavjud bo‘lishi ushbu gilza tegishli bo‘lgan noshtat patron — patrondon diametri teng, ammo, uzunligi patron gilzasining uzunligidan kichik bo‘lgan o‘qotar quroldan otilganidan darak beradi. Bunday holatni TT to‘pponchasining 7,62 mm kalibrli yoki «Mauzer» to‘pponchasining 7,63 mm kalibrli patronlarini chet elda ishlab chiqarilgan 9 mm kalibrli birorta to‘pponchadan otilganda kuzatish mumkin. Bundan tashqari, noshtat patronning gilzasi korpusining qiya qismida, ishlatilgan qurol stvolining o‘q kirish joyidan aylana (halqa) shakldagi izlar hosil bo‘ladi. Ushbu halqasimon izdan ishlatilgan qurol stvoli patrondoni uzunligini, binobarin, qurolning guruhiy taalluqliligini aniqlash mumkin. Masalan, 08 R rusumli «Parabellum», «Brauning», PM to‘pponchalari yoki APS avtomat to‘pponchalarning 9 mm kalibrli patron gilzalarining uzunligi bir–biridan farq qiladi, binobarin ushbu sanab o‘tilgan patronlar shtatli bo‘lgan qurollarning patrondonlari ham o‘zaro farq qiladi. Shu bilan birga, ishib qolish yoki yirtilish gilzaning korpusida, uning qalpoqchasi tomonida kuzatilsa, ushbu patron qurolning patrondoniga to‘la sig‘maganligidan hamda stvolning orqa qismidan 241 anchagina chiqib turganligidan darak beradi. Bunda shishib qolishlar patronning kirish joyi tomonida kuzatiladi va ko‘p hollarda patron kirish joyining shakli va o‘lchamlari juda aniq ifodalanishi mumkin. Bunday holat 08 rusumli ««Parabellum»» to‘pponchasining 9 mm kalibrli patronini TT to‘pponchasining 7,62 mm kalibrli yoki Mauzer rusumli to‘pponchaning 7,63 mm kalibrli patronlari shtatli bo‘lgan o‘qotar qurollardan otishda kuzatiladi. «Brauning» rusumli to‘pponchaning 9 mm kalibrli kalta patronlarini yuqorida ko‘rsatilgan qurollardan otishda esa, hech qanday shishib qolishlar yoki boshqa o‘zgarishlar kuzatilmaydi, chunki, ushbu patronlarning diametri va qalpoqchasi 08 rusumli «Parabellum» to‘pponchasi patronlaridan kichikroq bo‘ladi va ular qurol patrondonida erkin joylashadi. Shishib qolishlar PM va APS to‘pponchalarining 9 mm kalibrli patronlarining xuddi shunday kalibrli boshqa (chet elda ishlab chiqarilgan) qurollardan otishda ham (agar, bunday qurollarning patrondonlari oldindan 0,5 mm ga kengaytirilgan bo‘lsa) kuzatilmaydi. Agar otilgan gilza tubining chetlari bo‘ylab ishlatilgan qurolning zatvor chuqurchasi chetlaridan qolgan statik izlar aniq ifodalangan bo‘lsa, u holda ushbu noshtat patron, o‘zining shtatli patronining qalpoqchasi bo‘yicha diametri kichik bo‘lgan o‘qotar quroldan otilganidan darak beradi, masalan, ««Brauning»» to‘pponchasining 9 mm kalibrli, qalpoqchasining diametri 9,45—9,5 mm bo‘lgan shtatli kalta patronga mo‘ljallangan quroldan PM va APS to‘pponchalarining 9 mm kalibrli, qalpoqchasining diametri 9,83—9,95 mm bo‘lgan patronlari bilan otishda ana shu holat kuzatiladi. To‘pponcha patroni gilzasining korpusida bo‘ylama shakldagi shishib qolishlar, yoriqlar yoki yirtilishlar, urgichning izi va patron tayanchining izi aniqlansa va boshqa qismlardan (masalan, patrondon- dan) qolgan izlar aniqlanmasa, u holda, ushbu gilza, patrondonining o‘lchamlari gilzaning o‘lchamlaridan katta bo‘lgan quroldan otilgan deb aytish mumkin. Bu holda, noshtat patronni otish maqsadida, uni qurol patrondonida mahkam joylashishi uchun qog‘oz, mato bo‘lagi, izolyatsion lenta va hokazo maxsus «ko‘ylak» bilan o‘rash kerak va bu maxsus ko‘ylak patronni to‘la o‘rab olishi hamda quvur shakliga ega bo‘lishi kerak. Masalan, shunday usullar bilan 1900-yil namunali «Brauning» to‘pponchasining 7,65 mm kalibrli patronini 9 mm kalibrli to‘pponchalardan yoki istalgan to‘pponcha patronlarini ov miltiqlaridan otish mumkin. Yuqorida keltirilgan misollardan ko‘rinib turibdiki, noshtat patronlarni ularni kalibri bilan teng, kichik yoki katta kalibrdagi o‘qotar qurollardan otish 242 mumkin ekan. Bunday hollarda, qurol stvoli kanalining izlari otilgan o‘qlarda turlicha ifodalanadi. Quyidagi jadvalda turli rusumdagi o‘qotar qurollardan otishda noshtat patronlar sifatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan zavod usulida yasalgan patronlarning turlari keltirilgan. Agar, o‘qning sirtida vujudga keladigan narezlarning izlari o‘qning yetakchi va orqa qismlarida alohida lavhalar shaklida aks etgan bo‘lsa, bu patron katta kalibrli o‘qotar quroldan otilganidan darak beradi. Bunday patron o‘qining tubi oval shaklga ega bo‘ladi, chunki ishlatilgan qurolning kalta stvoli ichida o‘q stvolning markazidan o‘tuvchi o‘qqa nisbatan yo‘nalishini faqat ikki marta o‘zgartirishga ulguradi. Yüklə 39,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|