Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

Mavzu: Turkiy tillarda son
Reja
1. Turkiy tillarda son
2. Sanoq sonlar 
3. Tartib sonlar
4. Numerativlar
Ma’lumki, son so‘z turkumi predmetning miqdorini, tartibini, son-sanog‘ini 
bildiradi. Hozirgi o‘zbek tilidagi singari barcha turkiy tillarda son quyidagi turlarga 
bo‘linadi: sanoq son, tartib son, jamlovchi son, dona son, chama son, taqsim son, 
kars son,
1. Sanoq sonlar turkiy tillarda sodda va tarkibli bo‘ladi.
Sodda ko‘rinishi. Birliklar
Bi : r pi : r – 1 altы – 6
Iki, eki – 2 je : ti - 7 
Uch – 3 sekiz – 8

---

Tart – 4 toqыz – 9
Be : sh be : l – 5 o : n – 10
Chuvali tili boshqa turkiy tillardan oxiriga I , qo‘shilishi bilan farqlanadi. 
Ms: bis →, vuzi – besh, ult → uld’ – olti yoki tatar tilida bir, qozoq tilida bes bi : r 
va besh dan kelib chiqqan. Cho‘ziqlik holati yoqut tili va turkman tilida saqlangan, 
qozoq tilida e : →e aylangan. Jeddi. 
O‘nliklarning nomi
Jug‘’irbe – 20, otыz – 30, qыrq – 40, ellig‘ – 50, altpыl – 60, je : tpil – 70, 
seksen – 80, toqsan – 90.
20 Jug‘’irbe sho‘r, yoqut, tofalar tilida bir oz o‘zgargan. Ms: su : rbe 
(yoqut), chegirbe (shor), che : rbi (tuva) v.h.
Altpыl (60), je : tpil (70) ko‘pgina turkiy tillarda altmыsh, jetmish shaklida 
qo‘llaniladi.
Keyinchalik turkiy tillarda o‘nlikning yangi yasalishi tizimi hosil bo‘lgan. 
Ya’ni o‘n orqali yasalgan. Masalan, alt – on (60), xak, tuva, chit – on (70), tog‘uz – 
on (90), sigez – on (80).yokut va oltoy tilida tort – on (40), 100 soni turkiy tillarda 
ju : z, 1000 – biң qadimda pin shaklda bo‘lgan. 
Tartib sonlar turkiy tillarda bir nechta affikslar orqali yasalgan. – nchы // 
ngi: bu qo‘shimcha absolyut turkiy tillar birdek tartib son yasaydi. 
Masalan: qirg‘, uyg‘, qo‘shiq, qadimgi turkiy tilda birinchi, iinchi; turk, 
turkman – birinji, ikinji; qozoq, no‘g‘oy, tatar tilida – birinshi, ilinshi. Bu 
qo‘shimchaning qadimgi shakli – ng ko‘rinishiga ega. Ms: qad turkiy tilda: birinch, 
uchunch, tortunch. Bundan tashqari – (ы) mchы // - (i) mchi ko‘rinishi eski o‘zbek 
tilida uchraydi. Bang, shcherbak – (ы) ngы qadimgi shakli deya e’tirof etgan. 
Tuva tilida tartib sonlar - qы / ki, qu / ku, - g‘ы / chi, g‘u / g‘u af bilan 
yasalagan: birgi, ushku, kida bir (taf) dörtte ič (turkch), onda dört,
Chama son – turkiy tillarda turli usullar yordamida hosil qilingan. 
1. Qadimgi turkiy, o‘rta osiyo, janubiy sibir tillarida – ča / čä qo‘shimchasi 
orqali yasalgan. äligča (run), jüzča, juzča.
2. tatar tili dialektida lar / lär uxlär onlar
3. Janubiy – g‘arbiy va o‘rta osiyo guruhida larz / lärzä (ko‘p + ča / să) 
orqali yasalgan. 
4. O‘zbek tilida (tač/ täčá)