Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

1.
 
Mavxum (nazariy, aqliy me’yorlar asosida) 
2.
 
Aniq (aniq narsalar o‘zaro qiyoslanadi) 
Mafxum shakl qiyosida N.K.Dmitriev belgisining ozligi va ko‘pligini asosiy 
shakl deb xisoblardi, 
Ms: sifatning ozytirma darajasini ifodalovchi shakllarga quyidagilar kiradi. 
Kak-shi, (o‘zb) kak-shil (qozoq), sar-g‘ich (qirg‘), guzel – chik (turk), dar-cha 
(tor). 
Turkiy tillarda belgining kuchliligini ifodalovchi ikki shakl mavjud. 
a) analitik shakl; 
b) sintetik shakl. 
Sifat belgisini kuchaytiruvchi analitik shakllarga kuchaytiruvchi so‘zlar yoki 
ravish darajasi kiradi. Bu kuchaytiruvchilar turli turkiy tillarda mos keladi.
Ms: eng, in (bashk), en (azerb) kichik, yen (kaz) jaqs, yen bujuk (turk)
Belgining kuchliligini sintetik usulda ifodalanishi sifat takrori orqali: 
Ms: 
sarы sarы , aq aq qara qara. 
Keyinchalik bu asos buziladi va juftlarning birinchi a’zosi qisqarishga 
uchragan. 
Qap-qara, qыp-qыzil, jan-jasl, sap-sar bo‘lib, turkiy bobotilda ham kuzatiladi. 
Bu shakl intensiv shakl deb ham yuritiladi. Qadimgi turkiy yodnomalarda ham 
hozirgi zamon shakliga o‘xshash shaklda uchraydi. 
Aniq qiyoslash usuli hozirgi turkiy tillarda bir predmedni ikkinchisiga nisbati 
chiqish kelishigida bo‘ladi. Ms: deniz kөlden ullu (qom) kitep depderden qalыn 
(qirg‘). 
Zamonaviy turkiy tillarda sifatning qiyosiy darajasi maxsus affiks – iraq, - 
raqorqali yasaladi. 
Ms: uzum olmadan shirinroq (o‘zb) – raq affksi turk. 
Azerb, oltoy, chagauz tillarida uchramaydi.
Turkiy tillarda sifatning xarakterli xususiyatlarini sub’ektivbaho shaklllarida 
inteksiv shakllarda, belgi kuchaytiruvchi so‘zlarda ko‘rish mumkin. 
Intensiv shakl barcha turkiy tillarda mavjud bo‘lib, rang-tus bildiruvchi 
so‘zlar ma’nosini kuchaytirib berishdan iborat bo‘lgan va belgini susaytiruvchi 
qo‘shimchalarni qabul qilmaydi. Faqatgina affiksni qabul qilishi mumkin. Bu esa 
erkalatish sub’ektiv baho maqsadida ishlatiladi.
Turkiy tillarda belgining kuchli ekanligini ifodalash anametik yo‘l, ya’ni 
kuchaytiruvchi so‘zlar hisobiga kengaygan. Kuchaytiruvchi so‘zlar asosan turkiy 
baza asosida taraqqiy etgan.
N.K.Dmitriev ham o‘z vaqtida turkiy tillarda belgining o zyoki ko‘pligini 
ifodalovchi analitik va sintetik usulllar to‘g‘risida fikr yuritib, analitik usulning 

---

ustunligini va sintetik usul ma’lum semantik doira bilan chegaralanishini ta’kidlab 
o‘tgan
1
.
Hozirgi o‘zbek, uyg‘ur, qog‘oq, turkman, turk tillarida ham belgining ko‘pligi 
analitik, ozligi sintetik usulda ifodalanadi.