Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi

TURKIY TILLARDA MUSTAQIL SO‘Z TURKUMLARI
Ot mustaqil so`z turkumlaridan biri bo`lib, ot so`zning leksik ma’no tashuvchi qismi (ot leksema) keng ma’noda predmetlik ma’nosini anglatadi. Demak, ot leksemalar faqat predmet ma’nosini emas, balki predmetlik tasavvuriga ega bo`lgan voqea va hodisalar, belgi va xususiyatlar, mavhum tushunchalar nomini ham anglatadi.
Hozirgi turkiy tillardagi ot leksemalar semantik xususiyatlariga ko`ra boshqa barcha tillar bilan yondosh bo`lsa-da, grammatik xususiyatlariga ko`ra boshqa tizimdagi tillar bilan ayrim farq va tafovutlarga ega. Turkiy tillardagi otlar grammatik son, egalik, kelishik kategoriyalariga ega bo`lgani holda jonli va jonsizlik, grammatik jins kategoriyalariga ega emas.
Turkiy tillardagi ot leksemalar o`zi olgan kelishik shakliga muvofiq ega, qaratuvchi, to`ldiruvchi, nominativ gap, izohlovchi, undalma, holning kelishik bilan shakllanuvchi turlari vazifasida keladi.
Shunga ko`ra, predmetlik ma’nosini anglatib, nutqda son, kelishik, egalik kategoriyalari shaklini olib, ega, to`ldiruvchi, qaratuvchi, izohlovchi kabi vazifalarda keladigan leksemaga ot deyiladi.
Har bir tilning so`zlari, leksikasi doim harakatda bo`lib, natijada uning tarkibi turli tipdagi o`zgarishlarga uchraydi: ba’zi so`zlar eskirib, faol qo`llanishdan chiqadi, qo`llanishi chegaralanib, bora-bora umumistemoldan qoladi, yangi so`zlar paydo bo`lib, ular leksikani to`ldiradi, boyitadi, ayrim so`zlarning ma’nolarida yangilanish yuz beradi va hakozo.
Har bir tilning leksik tarkibi asosan chetdan so`z olish va o`z ichki imkoniyatlariga ko`ra yangi so`zlar yasash, yangi yasamalar hisobiga boyib boradi.
Yangi so`zlar turli usullar bilan yasaladi: fonetik yo`l bilan (tugmа̀ – tу̀gma kabi) leksik-semantik yo`l bilan (to`z – chang, to`zon; to`z – to`zmoq, to`zg‘imoq kabi), morfologik yo`l bilan (tosh+loq, kurs+dosh kabi), va sintaktik yo`l bilan: zartepa, past-baland kabi. Bu usullarning barchasi hamma turkiy tillarning umumiy xususiyatidir.
Hamma tillarda, jumladan, turkiy tillarda ham lug‘at boyligining ko`p qismini ot turkumiga mansub leksemalar tashkil qiladi. Eng tez va sezilarli darajada boyib boruvchi turkum ham ot turkumidir.
Turkiy tillarda so`z yasashning, jumladan, ot yasashning eng faol usuli morfologik usul, ya’ni so`z negizlariga ot yasovchi qo`shimchalar qo`shish orqali yangi otlar hosil qilishdir. Leksemaga leksema yasovchi morfema qo`shish yo`li bilan hosil qilingan otga yasama ot deyiladi. Leksema yasovchi morfema bunda so`zga emas, balki negizga qo`shiladi, bunday negiz leksema yasash negizi deb yuritiladi.
Qadimgi turkiy tillarda morfologik usul bilan so`z yasash ancha faol bo`lgan, lekin til taraqqiyotining keyingi davrlarida ularning ayrimlari arxaiklashib, kam unum affikslarga aylanib qolgan. Shunga qaramasdan, hozirgi turkiy tillardagi barcha mavjud ot yasovchi affikslar va ular ifodalaydigan ma’nolarni atroflicha tahlil qilib chiqish qiyin. Shuning uchun hozirgi turkiy tillardagi eng faol ot yasovchi affikslarnigina ko`rib chiqish mumkin. Bunday affikslar quyidagilar:
-chы//-chi affiksi. Bu affiks eng qadimgi davrlardan boshlab hamma turkiy tillarda eng faol ot yasovchi affikslardan biri bo`lib, juda ko`p variantlarga egadir: -chu//-chi, -shu//-shi, -su//-si, -cha//-che, -zu//-zi va boshqalar.
Turkiy tillarda bu affiks yordamida shaxsning kasb-hunari, turli harakati, ijtimoiy tobeligi, yashash o`rni ma’nosidagi otlar hosil qilinadi. Bu affiksning eng qadimgi ma’nosi shaxs otini anglatish bo`lgan.
Turkshunoslik adabiyotlarida bu affiksning qadimda sifat yasovchi qo`shimcha bo`lganligi, shaxs oti yasash vazifasi keyin paydo bo`lganligi, bu affiksning aslida sifat yasovchi -li affiksi bilan ma’nodoshligi haqida fikrlar beriladi.
Shaxs tomonidan yuzaga keltiriladigan harakatning xarakteri, turli kasb-hunar bilan bog‘liq shaxs oti ma’nosida bu affiks orqali yasalgan otlar hamma tillarda uchraydi: ozarbayjon. og‘uchu (yig‘lovchi), bichinchi (o`ruvchi), qazmachi (shaxter, qazuvchi); oltoy. dulkuchu (otboqar), chanachi (chana haydovchi), qomuschi (muzikachi, qo`bizchi), kurashchi, tegunchi (yolg‘onchi); boshqird. baliksu, timerse, hunarsu (ovchi), qoshso (qushchi), yazuusu; gagauz. duushchu (hazilchi), yolchu (yo`lchi), chifichi (yer haydovchi), hayvanju (chorvador); karaim. burg‘uchi (burg‘uchi), baltachu (usta), qaraqchu, anachu (doya), torachi (hakam, sudya); qoraqalpoq. temirshi, baluqshu, tuzshu, yetikchi, qoyshu, (cho`pon), suvshu, bazarshu; qorachay-balqar. kumushsu (misgar), tirmenchi (tegirmonchi), qayuqchu; nog‘ay. qoyshu (cho`pon), tuzshu, baliqshu, anju (ovchi), yazuvshu: o`zbek. baliqchi, traktorchi, tarixchi; uyg‘ur. ѳtukchi (etikdo`z); shor. urshu (urushqoq); turk. ag‘chu (ovchi), demirchi, baluqchu va b.
Ijtimoiy tobelik ma’nosi: boshqird. respublikasu, milletse; q.balqar. iskrachu, staxanovchu; o`zbek. dinchi, siyosatchi kabi.
Yashash joyi ma’nosi: tuva, q.balqar. kondelenchi (Gundelenda yashovchi), bulumchi (Billimda yashovchi), basxanchu (Baksanda yashovchi) kabi. -dosh//-dash (variantlari: -dash//-dәsh, -tash//-tәsh, -das//-dәs, -lash//-lәs va b). Bu affiks kamunum affiks bo`lib birgalik, hamkorlik ma’nosidagi otlar hosil qiladi: boshqird. yaqtash (tarafchi), yuldas, iptas (o`rtoq), ildesh (yurtdosh); oltoy. qarundash, dьoldas, ayuldash (ovuldosh); ozarbayjon. qardash, sirdash, chug‘urdosh (yo`ldosh); q.balqar. qarundash-qarnash (uka), kundesh; qozoq. җoldas, җerles (yurtdosh), quzmettes; irg‘iz. avuldash, zamandash; karaim. qarundash; no`g‘ay. qarundas; tatar. isemdash, tiңdash; turk. qo`ldash, yo`ldash; turkman. boydash, ildesh; shor. choldash, qarundash; chuvash. yoltash, xurantash (qarindosh) kabi.
-luq affiksi. Hozirgi turkiy tillarda eng serunum ot yasovchi affikslardan biri. Bu affiks -luq//-lәk//-lik, -duk//-dik//, -tik//-tuk, -nik//-lug‘ kabi variantlariga ega.
Bu affiks polisemantik xususiyatlidir. -luk affiksini qorachoy-balqar, qoraqalpoq, karaim tillarida o`zak ifodalagan ma’no bilan bog‘liq o`lcham, o`rin, holat, munosabat, kasb‑hunar, mavhumlik, vaqt o`lchovi, taqlid ma’nolarini anglatadi deyiladi, lekin bu ma’nolarning qaysi biri shu affiksning yetakchi, bosh ma’nosi ekanligi haqida hech qanday fikr bildirilmaydi.
Hozirgi deyarlik hamma turkiy tillarda -luq affiksi o`zak ifodalagan ma’no bilan bog‘liq jamlik, ko`plik, umumiylik ma’nolarini anglatadi: ozarbayjon. agachluq, bulutluq; karaim. tashluq, qozlux (yong‘oqzor); tatar. qayenluk, tashluq; boshqird. o`rmanluq, qomloq; no`g‘ay. agachluq, tashluq; qumiq. agachluq, budayluq; yoqut. yumanlыx (to`nkalik), gullax (toshlik); o`zbek. dashtlik, teraklik, suvlik kabi.
Hamma turkiy tillarda kichraytish, erkalash otlari deyarlik bir xil ma’noda qo`llanadi:
-k//-q, -aq//-әk: oltoy. salqыnak, qoyonok (quyoncha), shor. qozanok (quyoncha); tatar. bashaq, xakas. nozax, oltoy. majaq, qirg‘iz. mashaq, qozoq. masaq (boshoq);
-qa//-kә: qirg‘iz. atake (otajon), qozoq. shesheke (onajon), o`zbek. erka;
-qay//-kay: tatar. quyankay, dusqay (do`stjon), o`zbek. bolakay;
-cha//-chә: tatar. terkimshe (guruhcha), qozoq. bыtaqsha, kitapsha, ozarbayjon. bag‘cha, qirg‘iz. skuzche, o`zbek. ko`prikcha, q.qalpoq. jolsha: uyg‘ur. almichә (olmacha);
-chaq//-chәq: oltoy. balachaq, xakas. turajak (uycha), qozoq. qulnshaq, shor. qushchaq;
-chik//-chыq: turk. yevchik (uycha), tuva. xemchik (daryocha), turkman. kѳprujuq, xakas. kimejek, q.balqar. qыzchiq (qizcha);
-loq//-lә: butaloq, toyloq;
-(a)n//-(ә)n: turk. oolan (o`g‘ilcha), qozoq. ѳzen (daryocha);
-tay//-tәy: erkatoy, qozoq. ag‘atay (bobo);
Sifat predmetning (keng ma’noda) doimiy, turg‘un belgisini bildiruvchi so`z turkumidir. Bu sifatlarning asosiy xususiyatidir, chunki ular ba’zan harakatning belgisini ham anglatishi mumkin. Masalan, barcha turkiy tillarda ayrim sifatlar ham predmet, ham harakat belgisini anglatgani holda, ba’zi sifatlar faqat predmet belgisini anglatishga xoslangan. Qiyoslang: yaxshi//jaxsi//җaңsы va oq, qora, sog‘ sifatlari.
Morfologik xususiyatlariga ko`ra sifatlar boshqa turkumdagi so`zlar (masalan, ot va fe’llar) kabi keng taraqqiy etgan emas, ular turlanmaydi va tuslanmaydi, ayrim belgilari ozaytiruvchi va kuchaytiruvchi ko`rsatkichlariga (-raq//-ыraq kabi) ega. Shuning uchun ayrim turkshunos olimlar qadimturkiy tilda sifatlar mustaqil so`z turkumi sifatida mavjud bo`lmagan, chunki ular boshqa turkumlardan farqlantiruvchi maxsus grammatik ko`rsatkichlariga ega emas, degan fikrni bildiradilar. Bu u qadar to`g‘ri emas, chunki inson u qaysi til oilasiga mansubligidan qatiy nazar, predmetni anglash bilan bir davrda unga xos bo`lgan ayrim belgi va xususiyatlarni ham mushohada qila boshlagan bo`lishi kerak. Bunga barcha hozirgi turkiy tillarda negiz jihatdan ularning tub va yasama sifatlarga ajratilishi ham dalil bo`la oladi.
Masalan: turk, qumiq, no`g‘ay, qozoq, qoraqalpoq, oltoy, o`zbek, uyg‘ur, qirg‘izda qara, ozarbayjon, gagauz, turkmanda gara, tatar. qa<sup>o</sup>ra, chuvash. xura; turk, turkman, gagauz. ak, qipchoq guruh tillarida aq, tatar, boshqird. a<sup>o</sup>q; o`zbek, uyg‘ur. yangi, no`g‘ay, qumiq. yaңы, qozoq, qoraqalpoq, no`g‘ay. җaңa, turk, ozarbayjon. yeni kabi.
Sifatlarning boshqa turkumlardan, xususan otlardan ajralishi turkiy tillarning qadimturkiy davrida ikki yo`l bilan yuzaga kelgan: otlarning sifatlarga semantik-vazifaviy transformatsiyasi, ko`chishi, to`g‘ridan to`g‘ri otning sifatga o`tishi yo`li bilan va mustaqil holda sifatlarni boshqa turkumlardan farqlantiruvchi morfologik belgilarning kelib chiqishi yo`li bilan. Otlarning semantik transformatsiyasi natijasida sifatga ko`chishi, sifatlarning kelib chiqishini, hozirgi turkiy tillardagi tub asliy sifatlar orqali izohlash mumkin: kѳk (rang-tus) < kѳk (osmon), qara (rang-tus) < qara (tun, zulmat), yash (belgi) < yash (yigit, odam) kabi.
Sifatlarning bu xususiyatlariga e’tibor berish ularni sintaktik jihatdan tasnif qilishning ham imkonini beradi. Shunga ko`ra harakatning belgisini bildirmaydigan, faqat otga bog‘lanib, predmet belgisini bildiruvchi sifatlarni semantik jihatdan quyidagicha tasnif qilish mumkin:
1) rang-tus bildiruvchi sifatlar: aq, qara; kѳk, sarы;
2) maza, ta’m bildiruvchi sifatlar: o`zbek. sho`r, qozoq. sor, ozarb., turkman, uyg‘ur, qirg‘iz, shor, turk. shur; o`zbek. achchiq, qozoq. achы, qirg‘iz. ajыg‘;
3) hajm-shakl bildiruvchi sifatlar: ozarb. bѳyuk, qirg‘iz. biyik, shor. mozuk, o`zbek. baland, uyg‘ur. yegiz, yoqut. urduk, tuva. bedik, uzun, ulug‘, biche (kichik);
4) kishi va hayvonlarning fizik xususiyatlarini anglatuvchi sifatlar: turk. sagыr (kar), kѳr, yash, kosa (keksa), shishman (semiz), kuchuk (kichik);
5) odam va hayvonlarning fiziologik holatini anglatuvchi sifatlar: ach, toq, sag‘;
6) narsa va hodisalarning xususiyatlarini bildiruvchi sifatlar: tuva. sook (sovuq), aar (og‘ir), chiik (yengil);
7) kishilarning turli holatini anglatuvchi sifatlar: ozarb. garib, turk. garip, tatar. garip, o`zbek. bechora, ozarb. faxыr, tatar. meskin, qozoq. bayg‘us va boshqalar.
Sifatlarning bu semantik bo`linishi ularning an’anaviy asliy va nisbiy sifatlarga bo`linishiga ham asos bo`ladi.
Asliy sifatlar predmet va hodisalarga bevosita bog‘liq bo`lgan belgilarni anglatadigan sifatlardir. Yuqoridagi semantik belgilarga ega bo`lgan sifatlarning jami asliy sifatlardir. Asliy sifatlarning nisbiy sifatlardan asosiy farqli belgisi sifatlarga xos barcha morfologik ko`rsatgichlarga ega bo`lishidir: -(i) raq, -iltыm //-ultum kabi.
Nisbiy sifatlar bir predmetning belgisini boshqa bir predmetga nisbatlab ko`rsatadi va belgining o`rin va paytga munosabatini bildiradi. Asliy sifatlar bilan nisbiy sifatlarning farqli belgisi shundaki, asliy sifatlar tub va yasama bo`lishi, nisbiy sifatlar esa maxsus nisbiy sifatlar hosil qiluvchi affikslar asosida hosil bo`lgan yasalmalardan iborat bo`ladi.
Nisbiy sifat hosil qiluvchi morfologik ko`rsatkichlarning eng qadimgi shakli -lыg‘ affiksidir. Bu affiksni, garchi turkshunoslik adabiyotlarida bu haqda turli fikrlar mavjud bo`lsa ham, abstrakt ot yasovchi -lik affiksidan farqlash kerak. Hozirgi turkiy tilllarda -lыg‘ affiksining yana bir shakli turli variantlardagi -li affiksidir.
Masalan: oltoy. attu (olti), turalu (uyli), karlu (tog‘li), ag‘achtu (yog‘ochli); boshqird. hѳtlѳ (sutli), itli (go`shtli); gagauz. anali (analik); qozoq. tondi (tunli), dalali (cho`lli), akыldы (aqlli), akshali (pulli); karaim. kirli (kirli), tamirli (temirli), qutlu (baxtli); qirg‘iz. kүchtү (kuchli), maldu (molli); tatar. qomli (qumli), kѳchli (kuchli); tuva. dashtыg (toshli), dag‘lig‘ (tog‘li), sug‘lig‘ (suvli); o`zbek. yaqimli, qo`rqinchli; xakas. mallыg‘ (molli), tѳllig (zotli), tѳnnig (tunli); chuvash. xayulla (quvnoq); shor. qarlыg‘ (qorli), tamnig‘ (ta’mli), palыktig (baliqli) va boshqalar.
Ko`pincha -lыg‘ va -lik affikslarining semantik farqi yo`q darajaga kelib qoladi. Bu ayniqsa shu affikslarning turli variantda o`rin-joy va ijtimoiy kelib chiqishiga bog‘liq nisbiy sifatlar hosil qilinganda ko`rinadi: qorachoy-balqar. kitayli (xitoylik), oruslu (rus), malkarli (bolqarlik), qorachoyli; turk. istambullu; turkman. marili, chѳrchavli; o`zbek. toshkentlik, samarqandlik kabi.
Turkman, uyg‘ur tillarida bu affikslar o`rnida ba’zan -lak//-lәk (turkman. әtlәk, uyg‘ur. muzlak), yoqut tilida -taax//-lәәx (attaax –otli, ikkilәәx – ikki yoshli, muңnaax – mungli, uttәәx – sutli, og‘oloox – bolali) affikslari qo`llanadi.
Sifatlarda belgini qiyoslash darajasi dunyo tillarida bo`lgani kabi turkiy tillarda ham faqat asliy sifatlargagina xos. Bu ikki xil:
1) bir predmetdagi belgini shu predmetning o`ziga xos muayyan belgisi bilan qiyolash: sarы – sarg‘ыlt – sarg‘ыsh – sarыraq kabi;
2) bir predmetdagi belgini boshqa predmetdagi shunday belgi bilan qiyoslash: ozarbayjon: bajыm menden kichikdir (singlim mendan kichik), qumiq: deniz kѳlden ullu (dengiz ko`ldan katta), o`zbek: oltin temirdan og‘ir kabi.
Predmetlardagi belgini qiyoslashda odatda qiyoslashga asos bo`lgan predmetning muayyan belgisi muhim kriteriy hisoblanadi. Shunga ko`ra hamma turkiy tillarda an’anaviy tarzda sifat darajalari uchga bo`linadi:
1. Oddiy daraja.
2. Qiyosiy daraja.
3. Ortdirma daraja.
Oddiy daraja sifatlarning belgi anglatish jihatidan muayyan shakli bo`lib, sifatlarning boshqa hamma daraja shakllari analitik va sintetik yo`l bilan sifatlarning shu shaklidan hosil bo`ladi.
Muayyan, doimiy belgiga ega bo`lgan barcha tub va yasama sifatlar oddiy darajadagi sifatlardir: ozarb. kѳk, sarы, az, ko`p, dar, keң, ulug‘, uzun, izig, ajыg; o`zbek. sovuq, tuva. sook, shor. sook, xakas. soox, oltoy. sook, qirg‘iz. suuk, ozarb. soyuk, turkman. sovuq, turk. soguk, uyg‘ur. sovuq, boshqird. qыuыk, qozoq. suыq, qumiq. suvuk’, nog‘ay. suvыq, tatar. suыk, chuvash. sive kabi.
Qiyosiy daraja nutq vaziyatiga ko`ra belgining muayyan darajalaridan yo biroz kamlikni, yo biroz ortiqlikni anglatadi. Sifatning qiyosiy darajasi sifat negizlariga -rak//-(i) raq qo`shimchasini qo`shish orqali hosil qilinadi: jaxsы – jaxsыroq kabi.
Hozirgi turkiy tillarda -(i)raq qiyosiy daraja affiksi sanalsa ham turkshunoslik adabiyotlarida bu haqda turli xil qarama-qarshi fikrlar mavjud: N.K.Dmitriev -(i)raq affiksi belgi tushunchasining asosiy miqdori modifikatori (darajalovchisi), bu turli tomonga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin, -(i)roq bir holatda asosiy belgi tushunchasini kuchaytirish uchun xizmat qilsa, ikkinchi holatda belgining kamligini anglatishi mumkin desa, A.M.Shcherbak -(i)roq affiksi qiyosiy daraja shakli emasligi, uning hech qachon bu vazifani bajarmaganligi haqidagi fikrni beradi. Shunday bo`lishiga qaramasdan, deyarlik barcha turkiy tillar grammatikalarida N.K.Dmitriev fikriga qo`shilgan holda -(i)roq affiksi turkiy tillardagi yagona qiyosiy daraja qo`shimchasi deb yuritiladi.
Kelib chiqish jihatdan (-i)-raq affiksi qadimgi so`z arax yuklamasi shaklida bo`lib, keyin affikslashgan.
Xakas, shor, tuva tillarida -(i)raq affiksi “biroz” ma’nosini anglatuvchi arax, aaraq shaklidagi yuklama bo`lgan: xakas. xuzul arah (qizilroq), kok arax (ko`kroq), sarug‘ arax (sarig‘roq); tuva. sarug aaraq (sarig‘roq), kѳk aaraq (ko`kroq) kabi.
Shor tilida aaraq yuklamasi -aruq//-araq shaklida affikslashgan: quzulaaraq//quzularaq//quzularuq kabi. Oltoy tilida esa mutlaq turli variantlardagi affikslarga aylangan: ag‘aruk (oqroq), kѳgѳrik (ko`kroq) kabi.
Boshqa turkiy tillarda bu affik -raq//-rәk//-rek shaklida keng qo`llanadi. Misollar: ozarb. kәdәrәk (qisqaroq), boshqird. azerәk (achchiqroq), gagauz. kүrүrәk (kichikroq), bүүrek (buyukroq), karaim. yaxshuraq, qoraqalpoq. alaraq, qozoq. alasaraq, qirg‘iz. qaturaq (qattiqroq), nog‘ay. quzuluraq, qumiq. teңrek, tatar. maturrak (go`zalroq), turk. injerek (ingichkaroq), turkman. ovungurak (maydaroq), o`zbek. aqlliroq, chuvash. azarax (issiqroq) va b.
-roq affiksi yoqut tilida qo`llanmaydi.
Orttirma daraja shakli hamma turkiy tillarda analitik usul bilan hosil bo`lib, belgining me’yoridagidan o`ta ortiqligini anglatadi. Bu sifat negizlaridan oldin maxsus kuchaytiruvchi elementlarni qo`shish orqali hosil qilinadi: eң, chox, chum, tim, lap, asru, asha, ota, tund, bek, chim kabi.
Misollar: ozarbayjon. tund g‘irmizi, dum g‘ara, laf yaxshi; oltoy. eң dakshi, korkushtu d’akshi; boshqird. som g‘ara, ota akыldы; qozoq. shim qizil, tim jaqsы; qirg‘iz. yaman quri, bek suvuk, kѳp bek ariv, no`g‘ay. bek iygi (juda yaxshi); tatar. dem ѳzѳn, chom kara; tuva. dika ulug‘, eң-ne ulug‘, eң ulug‘; turk. eң buyuk; turkman. iң uli, chim g‘ыzыl, chuv ak, shar g‘ara; o`zbek. eng uzun (dial. dim uzun, zil qara asha yuguruk); xakas. iң chaxsы, tiң chaxsi; chuvash. chi layax (juda yaxshi), sem tedem (tim qora), sem sukkar (mutloq ko`r); shor. eng chakshi, tiң kok, sum ak; yoqut. bert uchuge (juda yaxshi) va boshqalar.
Sonlar faqat predmet anglatuvchi so`zlar bilan birikkan holdagina aniq miqdor tushunchasiga ega bo`ladi, boshqa hollarda esa uning miqdoriy ma’nosi mavhum bo`ladi, shunday bo`lishiga qaramasdan ayrim olingan har qanday son ham fikran predmetlik tushunchasi bilan aloqador bo`ladi, shuning uchun otga yaqin turadi, keng ma’nodagi otlar hisoblanadi.
Sonlar qadimturkiy so`zlar bo`lganligi uchun sonlarning fonetik, semantik-grammatik xususiyatlari haqida aytiladigan barcha fikrlar hozirgi turkiy tillardagi barcha sonlar uchun umumiydir. Shunga ko`ra sonlar hamma turkiy tillarda dastlab sanoq sonlar, tartib sonlarga, sanoq sonlar esa o`z navbatida dona sonlar, jamlovchi sonlar, taqsim sonlar, chama sonlar va kasr sonlarga bo`linadi.
Turkiy tillarda 1 dan 10 gacha tub sanoq sonlar ayrim fonetik xususiyatlari bilangina farqlanadi:

	1	2	3	4	5	6	7	8	9
tuva