Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

Savol va topshiriqlar
155

---

1 О-ВОВ. MARKAZIY VA SHARQIY OSIYO
MAMLAKATLARI
10.1. Geografik, lingvistik va antropologik tavsif
Markaziy va Sharqiy Osiyo ulkan hududlarni egallab, Yevrosiyo 
qit’asining to ‘rtdan birini (12 mln. km2) tashkil etadi. Bu hududda 
Mo‘g‘uliston (3,2 mln. kishi), Xitoy Xalq Respublikasi (1,4 mlrd.), 
Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (25,5 mln.) va Koreya Res­
publikasi (51,6 mln. kishi), shuningdek Yaponiya (126,5 mln.) 
joylashgan. Yevrosiyoning bu katta qismi tog‘ tizmalari bilan qo- 
plangan. Faqat dengiz bo‘yi sharqiy tomonida tekisliklar, xususan, 
Buyuk Xitoy tekisligi joylashgan. Yapon orollari va Koreya yarimo- 
rolida tekisliklar yana ham kam. Sharqiy Osiyoning janubiy-g‘arbiy 
qismini yer yuzidagi eng yirik yassi tog‘lik - Tibet egallab turibdi. 
Bu joydan ko‘plab yirik daryolar, ular qatorida ikki buyuk Xitoy 
daryolari - Yanszi va Xuanxelar boshlanadi. 0 ‘lkaning g‘arbiy 
qismida iqlim keskin kontinental, yog‘ingarchilik kam b oiadi. 
Hududda eng kam suvli Taklamakon va Gobi choilari mavjud.
156

---

Yogingarchilik miqdori okeanga yaqinlashgan sari ko‘payib bora- 
di. Xitoyning iqlimi shimoliy-sharqda mo‘tadil, janub tomon sub- 
tropik va tropik iqlim kuchayib boradi.
Markaziy va Sharqiy Osiyoda odamlar juda qadimdan yashagan- 
lar. Chjoukoudyan (Pekin yaqinida) g‘oridan topilgan ibtidoiy odam 
suyaklari - sinantrop bundan 500-600 ming yil ilgari yashagan. 
Mil. aw . Ill—II mingyilliklar chegarasida Xuanxe daryosi vohasida 
Osiyoning ushbu qismidagi ilk davlat - Shan vujudga keladi. Mil. 
avv. 221-yili Xitoy hukmdori o‘ziga imperator unvonini oladi. Xitoy 
imperiyasi tarixida shimoldan ko‘chmanchilar, xususan, xunnlar bi­
lan doimiy urushlar boigan. Milodiy VI asr o‘rtalarida Markaziy va 
Sharqiy Osiyoning shimoliy tomonida kuchli Turk xoqonligi tashkil 
topib, VII asrda Xitoy u bilan uzoq davom etgan urushlar olib boradi. 
Turklardan so‘ng kidanlar bilan, XIII asrdan mo‘g‘ullar bosqiniga 
qarshi, XVII asrda manchjurlarga qarshi urushlar olib boriladi. Xi­
toy XIX-XX asrlarda Yevropa davlatlari va Yaponiya ekspansiyasiga 
uchraydi. Bu voqealaming barchasi nafaqat Xitoyning, balki Marka­
ziy va Sharqiy Osiyoning boshqa xalqlari siyosiy va madaniy taraq- 
qiyotiga ta’sir etgan.
Antropologik jihatdan Markaziy va Sharqiy Osiyoning barcha 
xalqlari katta mongoloid irqining turli tiplariga mansubdir. Faqat 
uyg‘urlar qisman mongoloidlik belgilari bo ig an yevropeoidlardir.
Hudud aholisining tillari oltita yirik til oilasiga kiradi. Oltoy til 
oilasida uyg‘urlar (11 mln. kishi), qozoq va qirgizlar turkiy til guru- 
higa kiradilar. Mo‘g‘ul tillarida Xitoy da (4 mln.), MXRda (2,2 mln.) 
va oyratlar gaplashadi. Oltoy tillarining tungus-manjur turkumida 
manjurlar (11 mln.) ularning ko‘pi hozirda Xitoy tilida so‘zlashadi. 
So‘nggi tadqiqotlar bo‘yicha koreys va yapon tillari ham oltoy til 
oilasiga kiritildi.
Sino-tibet (xitoy-tibet) til oilasi ikki guruhga boiinadi. Xitoy gu- 
ruhiga deyarli 1 mlrd. 400 mln.lik xitoyliklar va dunganlar (10 mln.) 
mansub. Tibet-birma guruhiga tibetliklar (6 mln. kishi) va itszular 
(6 mln.dan ortiq) kiradilar.
157

---

Tay til oilasiga chjuanlar (15 mln.) kiradi. Bu xitoyliklardan ke- 
yingi eng katta guruhdir.
Bir necha tillar avstralo-osiyo til oilasiga mansub, ulardan eng 
yirigi myao (6 mln.) va yao (2 mln.).