Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

10.2. Markaziy Osiyodagi oltoy til oilasidagi xalqlar
Mo‘g‘ullar. 
Oltoy til oilasi m o'g‘ul turkumida uchta o‘zaro yaqin 
xalqlar: xolxo, mo‘g‘ul va oyratlar so‘zlashadi. Mo‘g‘ullar XXR va 
Mo‘g‘ulistonda yashab, ularning tili ham, madaniyati ham yaqin.
Mo‘g‘ullar haqidagi dastlabki yozma ma’lumotlar IX asrga 
mansub. Ayni paytda ularning xo‘jalik mashg‘ulotlarida muhim 
o‘zgarishlar bo‘lib, ovchilik va termachilikdan ko‘chmanchi chorva- 
chilikka o‘tganlar. Hozirgi mo‘g‘ul chorvadorlari mollari qo‘y, yirik 
shoxli mol va yilqilardan iborat. Yuklami tashishda ikki o‘rkachli tu- 
yalar ishlatiladi. Mo‘g‘uliston sharoitida chorva yil davomida yaylov- 
da boqiladi. Hayvonlar asrlar davomida qoming tagidan ozuqa topib 
yeyishga o‘rgangan. Mo‘g‘ul ko‘chmanchi-chorvadorlari odatda qor 
qalin bo‘lmagan yaylovlarda mollarini boqishga intiladilar.
Ko‘chmanchilar uylari - yengil o‘matiladigan va yig‘iladigan 
o ‘tov bo‘lib, u doira shaklida, ustiga jundan kigizlar, yomg‘ir, qor- 
lardan himoya uchun mato bilan ham yopilgan. 0 ‘tov sinchida 
yog‘ochdan panjara devorlari, o‘qlari, keragali, turkiy qabilalami- 
kiga o‘xshash, tafovuti mo‘g‘ul o‘tovlari uchi gumbazsimon emas, 
konussimon bo‘ladi. Poliga ham kigiz to‘shaladi. 0 ‘tov o‘rtasida 
ikkita ustun o‘matilib, sinch yoki o‘tovning suyagi ana shu ustun- 
larga bog‘lab mahkamlanadi. Kirish doim janubga tomon qaratiladi. 
0 ‘tov ko‘chish uchun qulay, lekin Mo‘g‘ulistonning sovuq qish- 
larida unda ustki issiq kiyimdagina jon saqlash mumkin. 0 ‘tovning 
ichidagi bo‘shliq qat’iy taqsimlangan. Chap tomon xotin-qizlamiki, 
o ‘ngi erkaklamiki. Kirishga qarama-qarshi to‘rda eng hurmatli o‘rin 
hisoblangan. 0 ‘tov markazidagi ochiq o‘choqda taom tayyorlanadi. 
Ko‘chmanchi hayotda mebel kam ishlatiladi. Sandiqlarda idishlar.
158

---

zaxira kiyimlar saqlanadi. Past stol ovqat yeyish uchun, kichkinagina 
shkaf idishni taxlab qo‘yish uchun ishlatilgan. Har bir oilada, albatta, 
qozon bo‘lib, unda ovqat va choy tayyorlashadi. 0 ‘tmishda asosiy 
idishlar teri va yog‘ochdan qilingan. Sopol buyumlar ishlab chiqa- 
rish ko‘chmanchilarda boimagan. Hozirgi kunda chorvadorlar aksari 
zamonaviy idishlardan foydalanishadi.
Mo‘g‘ullaming kundalik kiyimlari ko‘chmanchi turmushga mos- 
lashgan. Paxtadan yoki jun matodan uzun chopon tikilib, o‘ng tomo- 
nida tugmalari qadalgan. Boy chorvadorlar bayram choponlarini ipak 
matodan tiktirganlar. Keng ishtonning pasti etikka tiqiladi. Bichimi 
bo‘yicha erkaklar va ayollar kiyimlari farq qilmaydi. Mo‘g‘ullar 
cho‘ntakni bilmaganlar. Qishda po‘stin, qalin issiq etik kiyilgan. Har 
bir etik va bosh kiyimlari o‘ziga xos boigan.
Mo‘g‘ullar taomlari chorvadorlarga xos boigan. Sut mahsulotlari, 
qo‘y go‘shti ko‘proq iste’mol qilingan. So‘nggi paytlarda mo‘g‘ullar 
ovqatlarida unli taomlar ko‘payib bormoqda. Mo‘g‘ullarda choyga alo­
hida e’tibor qaratiladi. Uni qozonda qaynatishadi. Choyga sut va yog‘ 
qo‘shib, tuzlashadi. Mo‘g‘ullar oilaviy turmushida kattalami hurmat 
qilishadi. Yoshi kichiklar ularga doimo diqqat va hurmat ko‘rsatishlari 
lozim. Mo‘g‘ullar dinida eski an’analar, shomonlik, XVI asrdan bud­
daviylik ham boiib, aynan buddaviylik hukmron din hisoblanadi.
Mo‘g‘ullar hayotida bayramlar katta o‘rin egallaydi. Choi-dasht 
aholisi uchun bayram - bu qabiladoshlari, qarindoshlari, qo‘shnilari, 
do‘stlari bilan muloqot qilishdir. Tantana joylarida musiqa jarang- 
laydi, odamlar chiroyli kiyim kiyib, bayram taomlari tayyorlanadi. 
Bayram kulminatsiyasida an’anaviy sport musobaqalari, otda poyga, 
kurash, kamondan o‘q otish musobaqalari o‘tkaziladi. Pastqam, le­
kin о 4a chidamli mo‘g‘ul otlarida egarsiz bitta yugan bilan poygada 
12-14 yoshli o‘smirlar ishtirok etadilar. Kurashda o‘smirlar va yosh- 
lar, yosh erkaklar qatnashadi. Kurashda tizzasi, tirsagi, yelkasi yer­
ga tegsa yutqazgan hisoblanadi. Kamondan o‘q uzishda juda tarang 
mo‘g‘ul kamonidan o‘q uza oladigan barcha ishtirok etishi mumkin. 
Musobaqa g‘oliblari doimo hurmat-ehtiromga sazovor boiganlar.
159

---

XX asming boshlaridan Mo‘g‘ulistonda chorvachilik bilan 
birgalikda sanoat ham rivojlana boshlaydi. Mamlakatda shaharlar, 
temiryo'llar, avtomobil yoilari qurilgan. Bu ishlarda Mo‘g‘ulistonni 
Sovet davlati hamisha qo‘llagan. XX asming 90-yillaridan Mo‘g‘u- 
liston Xalq Respublikasi bozor munosabatlariga asoslangan iqtisod 
yaratish ishlarini olib bormoqda.