U. A. Nurmanov toshkent 2016


səhifə1/106
tarix06.02.2023
ölçüsü
#83070
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   106
Toshkent moliya instituti «Buxgalteriya hisobi»kafedrasi

83070

 
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI 
TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI 
«Buxgalteriya hisobi»kafedrasi 
«SOLIQ HISOBOTI» 
 fanidan 
 
O‘QUV MATERIALLARI 
 
Tuzuvchilar: K.M.Misirov, 
U.A.Nurmanov
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
TOSHKENT - 2016 


- 2 - 
Mavzu: Soliqlar hisobining nazariy asoslari 
REJA 
 
1. Soliq hisobiga bo‘lgan zaruriyat va uning rivojlanishi. 
 2. Soliq hisobini tashkil etishning xorij tajribasi. 
Tayanch so‘zlar. 
Soliq hisobining shakillanishi, buxgalteriya hisobi, soliq hisobi va soliq tizimining 
o‘zaro bog‘liqligini, soliq hisobi, soliq hisobining vazifasi, hisob turlarining tasnifi, 
Soliq hisobini tashkil etishda, xorijiy tajribasi. 
 
1. 
Soliq hisobiga bo‘lgan zaruriyat va uning rivojlanishi. 
Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish 
sharoitida buxgalteriya hisobi nazariy va metodologik jihatdan takomillashib, uni turlari 
yoki quyi tizimi shakllanyapti. Moliyviy va boshqaruv hisoblarining buxgalteriya 
hisobining tarkibiy qismi sifatida qayd etilgan bo‘lsa, keyingi davrda iqtisodiy 
adabiyotlarda «coliq hisobi», «strategik hisob», «ekologiya hisobi», «dinamik hisob» 
tushunchalari buxgalteriya hisobining quyi tizimi sifatida yoritilmoqda. 
Chet ellik iqtisodchi olimlar Moliyviy, boshqaruv va soliq hisoblarini hisobning 
alohida turi va quyi tizimi sifatida e’tirof etishmoqda. 
Jumladan iqtisodchi olimlar D.Morse va J.Zimmermanlar buxgalteriya hisobini 
uchta quyi tizimga ajratadi: (1) boshqaruv hisobi; (2) Moliyviy hisob; (3) soliqlar hisobi. 
R. Aynsvors, D. Deines, R.D. Riumli va K.X. Larsonlar buxgalteriya hisobini o‘zaro 
bog‘liq bo‘lgan to‘rtta quyi tizimga bo‘ladi: (1) Moliyviy hisob quyi tizimi; (2) boshqaruv 
hisobi quyi tizimi; (3) soliqlar hisobi quyi tizimi; (4) tartibga soluvchi buxgalteriya hisobi 
quyi tizimi. 
V.Robert, S.Entoni, S.Jemislar o‘zlarining «Accounting principles» nomli kitobida 
quyidagilarni qayd etadilar: «AQShda Moliyviy hisob, boshqaruv hisobi va soliq hisobi 
mohiyati jihatidan alohida jarayonlardir. GAAP – Moliyviy hisobning, oliy rahbariyat – 
boshqaruv hisobining, IRS va kongress esa soliq hisobining tamoyillarini belgilaydi». 
O.N.Volkovaning yozishicha, «Rivojlangan mamlakatlarda soliq tizimining rivojlanishi 
va murakkablashishi natijasida, soliqqa tortish bazasini aniq hisob-kitob qilish zaruriyati 
tug‘ildi. Davlat ham, mulkdor ham va boshqaruvchilar ham bilardilarki, bunday hisob-
kitoblar uchun yagona va ob’ektiv ma’lumot bu umumqabul qilingan tamoyillarga mos 
ravishda jamlangan hisob ma’lumotlaridir. Shu tariqa soliq hisobi paydo bo‘ldi». 
V.V.Kachalin ham AQSh amaliyotida Moliyviy va boshqaruv hisoblaridan tashqari 
soliq hisobini yuritilishini e’tirof etgan. 
Ya.V.Sokolov, V.Ya.Sokolovlarning «Istoriya buxgalterskogo ucheta»
16
kitobida 
«Yagona buxgalteriya hisobi Moliyviy va boshqaruv hisoblariga bo‘lindi. Undan kichik 
korxonalar hisobi ajraldi. 2002 yildan boshlab bizning mamlakatda soliq hisobi rasman 
e’lon qilindi. … Moliyviy hisobning yangidan-yangi yo‘nalishlari, turlari paydo bo‘ldi 
(kreativ, hisobning ijtimoiy, inson resurslari hisobi, insayderlar bilan ishlash, ekologik)» 
deb e’tirof etgan. Shuningdek ularning yozishicha, «Hozirgi (1950 yildan) bosqich 
balansni dinamik va statistik talqin jihatdan qarashlarning rivojlanishiga olib keldi. 
Dinamik talqin va kalkulyatsiyani evolyutsiyaviy metodlari boshqaruv hisobining 
tug‘ilishiga olib kelgan bo‘lsa, statistik talqin esa – Moliyviy hisobotni xalqaro 
standartlari (MHXS) va milliy schetlar tizimining paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu ikki 
16
Sokolov Ya.V, Sokolov V. Ya, Istoriya buxgalterskogo ucheta: M: Finansi i statistika, 2006. 243 s. 


- 3 - 
talqin soliq hisobining shakllanishiga ta’sir qildi». 
Bir qator rossiyalik iqtisodchilar soliq hisobini buxgalteriya hisobining quyi tizimi 
emas, balki buxgalteriya va soliq hisoblarini alohida ikki turga bo‘linishi tarafdorlaridir. 
A.Pochinok fikricha, «soliq va buxgalteriya hisobi – hisob va hujjatlashtirishning ikki 
turidir». Shu fikrni rus iqtisodchilari A.V. Brizgalin, V.R Bernik, A.A. Golovkin, E.V. 
Demeshevalar ham qo‘llab – quvvatlaganlar. 
Amir Temur davlatni boshqarishda hisobga, shu jumladan soliq hisobiga ham 
alohida e’tibor berganlar. Bobomiz o‘zlarining «Temur tuzuklari» tarixiy kitobida soliq 
hisobi to‘g‘risida quyidagilarni e’tirof etganlar: «Yana har bir o‘lkaga uch vazir 
tayinlashlarini buyurdim. Bulardan biri raiyat uchun (bo‘lib), undan yig‘iladigan oliq – 
soliqlarning
undirilishini kuzatib, hisobotini olib borsin. Oliq – soliq miqdori, soliq 
to‘lovchilarning nomlarini yozib borsin va raiyatdan yig‘ilgan mablag‘ni saqlasin. 
Ikkinchi vazir sipoh ishlarini boshqaradi. Sipohga berilgan va berilishi lozim bo‘lgan 
mablag‘ hisobini olib borsin. Uchinchi vazir esa daraksiz yo‘qolgan kishilar, kelib-ketib 
yuruvchilar (sayohatchilar va savdogarlar), har xil yo‘l bilan yig‘ilib qolgan hosil, aqldan 
ozganlarning mol-mulki, vorissiz mol-mulkni, qozilar va shayxulislomlarning hukmi 
bilan olingan jarimalarni tartibga keltirsin». 
Xo‘sh, soliq hisobining shakllanish zaruriyati nimadan kelib chiqdi? 
Xorijiy olimlardan A.V.Brizgalinning qayd etishicha, «1994 yilning oxirlariga 
kelib, soliqqa tortish tizimining takomillashishi natijasida, buxgalteriya hisobini soliqqa 
tortish maqsadiga bo‘ysindirish, butun hisob tizimini qayta qurish va qayta moslashuv 
zaruriyati vujudga keldi». Bozor iqtisodiyoti sharoitida hisob integratsiyalashuv o‘rniga 
differentsiallashuv tomon rivojlanmoqda. Hisob yangi turining, shu jumladan soliq 
hisobining paydo bo‘lishi ilmiy fikrlarning progressivlashuvining natijasidir. 
Soliq hisobining kelib chiqishi – bu buxgalteriya (Moliyviy) hisob bilan soliqqa 
tortish tizimini kesimida, ya’ni ularning o‘zaro bog‘liqligining natijasidir. Buxgalteriya 
hisobi, soliq hisobi va soliq tizimining o‘zaro bog‘liqligini quyidagi 1-rasmda Venn 
diagrammasi tarzida aks ettirish mumkin. 

Yüklə

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   106




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin