U хudoyberdiev, B. Aliev

Demak statistika fanining predmeti ommaviy ijtimoiy-iqtisodiy xodisa va
jarayonlarning miqdoriy tomonlarini ularning sifat ko‘rsatkichlari bilan uzviy
bog‘liqlikda ma’lum makon va zamonda o‘rganishdir. Statistika ayrim hodisalarni emas,
balki ommaviy hodisalarning miqdoriy tomonlarini ularning sifat tomonlari bilan
chambarchas bog‘liq holda ma’lum makon va zamon chegarasida o‘rganadi.
Statistika ommaviy hodisalarni statistik to‘plam orqali o‘rganadi. Statistik 
to‘plam - ma’lum bog‘lanishdagi bir xil sifatga ega bo‘lgan, lekin shu bilan bir vaqtda
har biri o‘ziga xos individual belgilari mavjud bo‘lgan hodisalardir. Masalan, sanoat
ishlab chiqarishini o‘rganmoqchi bo‘lsak, biror davrdagi juda ko‘p sanoat
korxonalarining ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini: mahsulot ishlab chiqarish hajmi,
xodimlar soni, asosiy vositalar qiymati va shu kabilarni o‘rganamiz. Lekin bu
ko‘rsatkichlar sanoat korxonalarida umumiy belgilar bo‘lgani bilan, ular har bir
korxonalarning xususiyatlaridan kelib chiqib, har xildir.
Statistik tadqiqot to‘plamdagi har bir birlikni (elementni) o‘rganishdan, undagi
belgilarni qayd qilishdan boshlanadi. Demak, statistik to‘plamni tashkil qiluvchi har bir
element to‘plam birligi deyiladi. To‘plamning umumiy belgi, xususiyatlariga ega
bo‘lib, lekin ular har bir birlikda o‘ziga xosdir, har xil miqdor va sifat belgilarga egadir.
Statistik to‘plam elementlarining har xilligi, o‘zgaruvchanligi variatsiyani bildiradi.
Statistik to‘plam birliklarining bunday o‘zgarishlari - o‘zgaruvchi belgilar deyiladi.

---

6
Statistika

ommaviy
hodisalarning o‘zgaruvchan belgilariga asosan ularning
rivojlanish qonuniyatlarini yechib beradi. Statistika nazariy mavjud bo‘lgan va nazariy
jihatdan aniqlab bo‘lmaydigan qonuniyatlarni aniqlab beradi. Masalan, tovar narxining
oshishi natijasida talab kamayishi nazariy jihatdan aniq, lekin qanchalik kamayishni
statistika aniqlab berishi mumkin. Aholi byudjeti daromad qismining ko‘payishi bilan,
oziq - ovqat mahsulotlarining hissasi kamayishi qonuniyati - ikkinchisiga misol bo‘la
oladi.
Statistik qonuniyatlar - katta sonlar qonuni amal qilishi sababli, juda ko‘p
ommaviy hodisalarni kuzatishda (o‘rganishda) aniqlanadi. Katta sonlar qonunining (Bu
qonun “Ehtimollar nazariyasi” fanida kengroq o‘qitiladi) mohiyati shundaki, statistik
to‘plam qanchalik ko‘proq birliklardan, elementlardan tashkil topsa, tasodifiy belgilar
o‘zgaruvchanligi bilinmasdan, hodisalarning barchasiga umumiy bo‘lgan, zaruriy
bog‘lanishlar namoyon bo‘lib, o‘zgarish qonuniyatlari ochiladi.
Barcha statistik amaliy tadqiqot ishlarini shartli ravishda uch bosqichga: kuzatish,
ma’lumotlarni umumlashtirish va tahlil bosqichlariga ajratish mumkin. Bu bosqichlarda
har bir fan kabi, statistika fani ham o‘z predmetini (ob’ektini) o‘ziga xos usul va uslublar
bilan o‘rganadi. Fanning predmeti nimani o‘rganadi degan savolga javob bersa, fanning
usuli qanday, qanday qilib degan savolga javob berishi kerak. Statistika boshqa ijtimoiy
- iqtisodiy fanlar kabi - dialektikaga asoslanadi. Chunki dialektika ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlarni bir-biri bilan bog‘liq holda doimo o‘zgarishda, rivojlanishda deb biladi.
Statistika ham bunga asoslanib barcha ijtimoiy - iqtisodiy hodisalar bir-biri bilan
bog‘liq, o‘zaro ta’sirda deb o‘rganadi. Statistika fanining o‘ziga xos, xususiy usullari
qo‘llaniladi. Ular statistik kuzatish., kuzatish ma’lumotlarini jamlash va guruhlash, turli
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni hisoblash, dinamika qatorlari tuzish usuli, indekslar,
tanlama kuzatish usuli, korrelyatsiya - regressiya usuli, grafik usul singari usullardir.