U хudoyberdiev, B. Aliev

Statistik kuzatish - tadqiqot qilinayotgan xodisa va jarayonlar to‘g‘risida ilmiy
tuzilgan dastur asosida ommaviy ma’lumotlarni to‘plash usulidir. Kuzatish statistikaning
boshlanishidir. O‘rganilayotgan xodisa va jarayonlar kuzatiladi va kerakli ma’lumotlar
to‘planadi. Statistik kuzatish uchun ma’lum darajada tayyorgarlik ishlari olib boriladi.
Statistik kuzatish maqsadi va vazifalar, kuzatish ob’ekti, dasturi va usullari ishlab
chiqiladi. Bu to‘g‘risida keyingi maxsus mavzularda so‘z yuritiladi.
Statistikaning keyingi bosqichi kuzatish natijasida kuzatish birliklaridan olingan
ma’lumotlarni jamlash va guruhlashdir.
Jamlash - bu kuzatishdan olingan ma’lumotlarni reja asosida ayrim belgilari
bo‘yicha yig‘ishdir (to‘plashdir).
Guruhlash - ma’lumotlarni bir yoki bir necha belgilari bo‘yicha guruhlarga ajratib
to‘plashdir.
Guruhlash natijasida kuzatishdan olingan juda ko‘p xodisa va jarayonlar ma’lum
tizimga (sistemaga) keltiriladi. Ulardan statistik tahlil va xulosa qilinuvchi axborotlar
olinadi.
Statistikaning tub mohiyatidan kelib chiqadigan vazifalaridan biri - bu
o‘rganilayotgan xodisa va jarayonlarning umumlashgan tasvirini berishdan iborat.
Umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga:

---

7
- mutloq ko‘rsatkichlar;

- nisbiy ko‘rsatkichlar;
- o‘rtacha ko‘rsatkichlar kiradi.
Statistikada umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib,
ularning mohiyati keyingi mavzularda alohida yoritiladi. .

1.2. Statistika fanining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligi 

Ijtimoiy - iqtisodiy xodisalarni juda ko‘p fanlar o‘rganadi. Statistika bu fanlar

bilan o‘zaro aloqada. Statistika falsafa fanining kategoriyalariga asoslanadi. Falsafaning
makon va zamon, sabab va oqibat, miqdor va sifat va boshqa kategoriyalari statistika
uchun metodologik asos hisoblanadi. Shuning uchun ham statistika barcha xodisa va
jarayonlarni ma’lum makon va zamonda o‘rganadi, ulardagi miqdor, miqdoriy
o‘zgarishlar natijasida sifat o‘zgarishlar kelibchiqadi, ushbu o‘zgarishlar sababli - oqibat
yakuniy natija paydo bo‘ladi deb o‘rgatadi.
Statistika - matematika fani bilan uzviy bog‘liq. Xodisa va jarayonlar to‘g‘risidagi
statistik to‘plamdagi birliklar qancha ko‘p bo‘lsa, umumiy belgilar shunchalik aniq
ko‘rinadi. Shuning uchun ham statistika katta sonlar qonuniga asoslanadi, kuzatish
ma’lumotlarini guruhlashda matematik usullardan keng foydalanadi.
Statistika - ayniqsa iqtisodiy fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Iqtisodiy
nazariyadan: ijtimoiy mahsulot, milliy daromad, qiymat, foyda, mehnat, ish haqi,
mehnat unumdorligi va shu kabi iqtisodiy kategoriyalar mohiyatini va iqtisodiy
qonunlarni bilib oladi, ularni ommaviy xodisa va jarayonlarni o‘rganishda qo‘llaydi.
Statistika - buxgalteriya hisobi va operativ - texnik hisob bilan yagona halq
xo‘jaligi hisobi tizimini tashkil etadi. Operativ - texnik hisob ayrim olingan xodisa va
jarayonlar to‘g‘risida ma’lumotlar oladi.
Buxgalteriya hisobi esa korxonalar (tashkilotlar) mablag‘lari, ularni tashkil
etuvchi manbalar va faoliyat natijalarini hujjatlar asosida uzluksiz ravishda hisobga olib
boradi.
Xalq xo‘jaligining bu hisob turlari ma’lumotlari bir- birini to‘ldiradi, natijada
mamlakatni va hududlarni boshqarish uchun yetarli darajada axborotlar ta’minlanadi.
Statistika iqtisodiy tahlil fani bilan ham bog‘liq. Iqtisodiy tahlilda statistika
ma’lumotlaridan, uning usullaridan foydalanib, kerakli ko‘rsatkichlar aniqlanadi va
ulardan tegishli xulosalar qilinadi.
Menejment uchun statistika axborotlar ta’minoti manbai hisoblanadi. Statistik
ma’lumotlar asosida tegishli boshqaruv qarorlari qabul qilinadi. Menejment ham o‘z
navbatida statistikaga qaysi yo‘nalishlarga e’tibor berish zarurligini, qaysi
ko‘rsatkichlarni o‘rganish zarurligini ko‘rsatadi.
Statistika fani biznes - reja fani bilan uzviy bog‘lanishda. Biznes - reja tuzishda
statistika ma’lumotlaridan keng foydalaniladi. Ayniqsa ommaviy xodisalarning
o‘zgarishlarini statistik tahlil qilish ma’lumotlari, reja ko‘rsatkichlari o‘sish darajalarini
belgilashda foydalaniladi.

---

8
Statistika moliya va kredit fani bilan ham uzviy aloqada. Moliya fanining asosiy

vositalar, aylanma mablag‘lar, foyda kabi asosiy tushunchalari iqtisodiy statistikada
o‘rganiladi. Bu ko‘rsatkichlarning makon va zamonda qanday o‘zgarayotganligini
statistika ko‘rsatib beradi.
Shunday qilib, statistika fani falsafa va barcha iqtisodiy fanlar bilan chambarchas,
uzviy bog‘lanishda. Ular bir - birlarini to‘ldiradi, ijtimoiy - iqtisodiy xodisa va
jarayonlarni yanada chuqurroq o‘rganishga xizmat qiladi.