U хudoyberdiev, B. Aliev

R = X
max 
- X
min
; 
Misol. Bozorda 1 kg go‘shtning narxi 1000 so‘mdan 1500
so‘mgacha bor desak. Bunda 1 kg mol go‘shti narxining o‘zgaruvchanlik
ko‘lami 1500-1000 so‘m = 500 so‘m bo‘ladi.
To‘plamdagi alohida miqdorlar bilan hisoblangan o‘rtacha
o‘rtasidagi farq o‘rtacha chiziqli chetlanish deyiladi. Ma’lumki, alohida
variantlar miqdorlari o‘rtachadan ko‘p (musbat) va kam (manfiy)
chetlanishda bo‘lishi mumkin. O‘rtacha arifmetik miqdorlarning
matematik xususiyatlaridan kelib chiqsak, bunday farqlar yig‘indisi
nolga teng bo‘ladi. Shuning uchun ham o‘rtacha chiziqli chetlanishda
farqlarning belgisi (manfiy) hisobga olinmasdan, hamma farqlar,
chetlanishlar qo‘shiladi.
O‘rtacha chiziqli chetlanish (ayrim kitoblarda o‘rtacha mutloq
tafavut):
a) oddiy qatorlarda quyidagi formula bilan aniqlanadi;
Σ(X-
X
) 
d
= -------------------; 
n 
b) guruhlangan vaznli qatorlar uchun quyidagi formula bilan
topiladi.
Σ(X--
X
) f 
d
= ------------------------ 
Σ f 
Statistikada o‘rtacha chiziqli chetlanish ko‘p qo‘llanmasdan,
dispersiya (o‘rtacha kvadrat chetlanish) ko‘p qo‘llanadi.
Dispersiya - belgining alohida miqdorlari (variantlari) bilan
ularning o‘rtacha miqdori o‘rtasidagi farqlar kvadratining to‘plam
birliklar soni yig‘indisiga nisbati bilan topiladi. Dispersiya quyidagi
formula bilan topiladi va σ
2
(sigma) bilan belgilanadi.

a) Oddiy qatorlarda Σ(X-

X
)
2

σ
2

= ----------------- ;
n

b) Vaznli (guruhlangan) qatorlarda

Σ(X-
X
)
2
f 

---

49
σ