U хudoyberdiev, B. Aliev

tushuncha. Dinamika qatorlari, ularning ahamiyati va 
turlari 

Ijtimoiy - iqtisodiy xodisalar dialektika nuqtai-nazaridan doimo

o‘zgarishda, rivojlanishda va taraqqiyotda hisoblanadi. Shuning uchun
ham statistikada ijtimoiy - iqtisodiy xodisalarning vaqt ichida (ma’lum
muddat, davr ichida) o‘zgarishini, hamda bu o‘zgarishlarning umumiy
qonuniyatlarini aniqlashmaqsadida, statistikaning o‘ziga xos usuli
bo‘lgan dinamika qatorlaridan foydalanadi. Dinamika qatorlari deb
ommaviy ijtimoiy - iqtisodiy xodisalarni ma’lum davr (vaqt) ichida
tavsiflovchi raqamlardan tashkil topgan qatorlarga aytiladi. Har qanday
dinamika qatorlarida ikki element: vaqtni bildiruvchi payt sanalar yoki
davrlar (yillar, oylar va shu kabilar); o‘rganilayotgan xodisani
ifodalovchi miqdorlar (soni, hajmi va hokazo) bo‘lishi shart.
Dinamika qatorlarni ifodalovchi raqam miqdorlar daraja (D)
deyiladi. Ularda boshlang‘ich daraja (bazis davr darajasi-Do), oxirgi
daraja yoki joriy davr (-D
1
) va rejalashtirilgan davr (Dr) mavjuddir.
Dinamika
qatorlarini
tuzishda
eng
avvalo
miqdorlarning
taqqoslama bo‘lishiga e’tibor berish lozim.
Dinamika qatorlari taqqoslama bo‘lishi uchun, ular darajasi
xududiy jihatdan, vaqt birligi bo‘yicha, hisoblash usuli, narx - navo va
aniqlik jihatdan bir xil bo‘lishi lozim. agarda dinamika qatorlari darajasi
qaysi bir jihatidan taqqoslab bo‘lmaydigan bo‘lsa, ularni tegishli
usullarni qo‘llab taqqoslama holatga keltirish lozim. Shundagina bu
ijtimoiy - iqtisodiy xodisalar dinamika qatorlarini statistik o‘rganishdan
to‘g‘ri xulosalar chiqarish mumkin.
Dinamika qatorlar darajalari mutloq, nisbiy va o‘rtacha
miqdorlardan tuzilgan bo‘lishi mumkin. Dinamika qatorlarida keltirilgan
darajalar o‘rganilayotgan xodisaning ma’lum bir davr oralig‘idagi
holatini yoki ma’lum bir paytdagi holatini aks ettirishi mumkin. Xodisa,
jarayonlarning ma’lum davr ichidagi holatini ifodalovchi darajalardan

---

90
tuzilgan dinamika qatorlar davriy dinamika qatorlar deyiladi. Ma’lum

davrda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, tayyorlangan paxta, g‘alla va
boshqa mahsulotlar hosili, qazib olingan oltin, ko‘mir va boshqa tabiiy
boyliklar to‘g‘risidagi ma’lumotlar qatori davriy dinamika qatorlarga
misol bo‘lishi mumkin. Davriy dinamik qatorlar miqdorlarini qo‘shib,
davrlar mudati uzaytirilgan holdagi (oylar ma’lumotlarini qo‘shib yil,
yillarni qo‘shib-besh yillik va hokazo) ma’lumotlarni olish mumkin.
Xodisalarning ma’lum bir sanadagi, paytdagi holatini ifodalovchi
darajalardan tashkil topgan dinamika qatorlari payt (momentli)